Wybrane zagadnienia
z zakresu procedury cywilnej

I. Właściwość sądu. Wartość przedmiotu sporu i zaskarżenia. . . . . . . . . . . . . . 7
II. Wyłączenie organów sądowych .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21
III. Zdolność sądowa i procesowa. Sposoby uzupełniania braków.
Konsekwencje braków .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27
IV. Skarb Państwa jako strona postępowania .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34
V. Wielopodmiotowość w procesie cywilnym. Zmiany podmiotowe .. . . . . . . . . 37
VI. Rodzaje powództw. Sposoby formułowania żądania pozwu . . . . . . . . . . . . . . 55
VII. Kumulacja przedmiotowa .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62
VIII. Przekształcenia przedmiotowe .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64
IX. Czynności procesowe .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67
X. Terminy procesowe. Instytucja przywrócenia terminu .. . . . . . . . . . . . . . . . . 70
XI. Pełnomocnictwo .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74
XII. Czynności procesowe po wniesieniu pozwu .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78
XIII. Koncentracja materiału procesowego .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83
XIV. Środki obrony pozwanego .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 86
XV. Postępowanie dowodowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 90
SPIS TREŚCI
XVI. Orzeczenia sądu .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 94
XVII. Pojęcie i podział środków zaskarżenia .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 102
XVIII. Apelacja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 105
XIX. Zażalenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 112
XX. Skarga kasacyjna .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 115
XXI. Skarga o wznowienie postępowania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 120
XXII. Skarga o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia . . . . 127
XXIII. Zasady rozliczania kosztów procesu .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 132
I
Właściwość sądu. Wartość przedmiotu
sporu i zaskarżenia
1. Definicja właściwości sądu
Właściwość sądu oznacza rozgraniczenie kompetencji poszczególnych sądów pierwszej
i drugiej instancji, zakres up rawnień do rozpoznawania spraw i dokonywania czynności
w postępowaniu sądowym według trzech kryteriów:
1) rodzaju czynności procesowych, np. rozpoznanie środków odwoławczych, udzielenie
zabezpieczenia powództwa;
2) rodzaju spraw, np. uzgodnienie treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym,
uchylenie uchwały organu spółdzielni mieszkaniowej;
3) zasięgu terytorialnego, oznaczonego na podstawie przesłanki podmiotowej lub
przedmiotowej.
2. Rodzaje właściwości sądu
1) Właściwość funkcjonalna (funkcyjna), polegająca na podziale funkcji oraz kompetencji
do podejmowania poszczególnych czynności procesowych w postępowaniu
cywilnym między sądami różnych instancji lub sądami równorzędnymi.
2) Właściwość rzeczowa, polegająca na podziale kompetencji sądów rejonowych i okręgowych
do rozpoznawania i rozstrzygania spraw z uwagi na ich przedmiot.
3) Właściwość miejscowa, polegająca na podziale kompetencji sądów równorzędnych
do rozpoznawania i rozstrzygania spraw w zależności od zasięgu terytorialnego.
3. Podział właściwości rzeczowej sądu
1) Zasadą obowiązującą we wszystkich rodzajach postępowania procesowego i nieprocesowego
jest domniemanie właściwości rzeczowej sądów rejonowych (art. 16
i art. 507 Kodeksu postępowania cywilnego, dalej „k.p.c.”). Jest to wskazówka przydatna
w przypadku, gdy na podstawie reguł określonych w art. 17 k.p.c. nie można
jednoznacznie określić właściwości rzeczowej sądu rejonowego bądź okręgowego.
2) Wyjątki przewidziane w postępowaniu procesowym są wymienione w art. 17 k.p.c.
Można je wyodrębnić w trzy grupy:
a) grupa spraw o prawa niemajątkowe,
b) rodzaj spraw wynikających ze skonkretyzowanych stosunków prawnych – niezależnie
od ich majątkowego czy niemajątkowego charakteru,
c) grupa spraw wyodrębnionych na podstawie wartości przedmiotu sporu.
8 Materiały szkoleniowe OIRP Warszawa
3) Wyjątki przewidziane w postępowaniu nieprocesowym zostały uregulowane
w przepisach szczególnych normujących poszczególne rodzaje postępowania, np.
sprawy o ubezwłasnowolnienie (art. 544 k.p.c.), o separację na zgodny wniosek
(art. 5671k.p.c.).
4. Właściwość rzeczowa w sprawach o prawa niemajątkowe
1) Zgodnie z art. 17 pkt 1 k.p.c., do właściwości sądów okręgowych należą sprawy o prawa
niemajątkowe i łącznie z nimi dochodzone roszczenia majątkowe (np. o ochronę
dóbr osobistych, o rozwód, sporne sprawy o separację). Klasycznym przykładem
spraw objętych zakresem zastosowania art. 17 pkt 1 k.p.c. są sprawy o ochronę dóbr
osobistych i łącznie z nimi dochodzone roszczenie o zadośćuczynienie na podstawie
art. 448 Kodeksu cywilnego (dalej „k.c.”). W orzecznictwie Sądu Najwyższego brak
jednolitego stanowiska co do tego, czy sąd okręgowy będzie właściwy do rozpoznania
sprawy wyłącznie o zasądzenie zadośćuczynienia na podstawie art. 448 k.c. bez
względu na wartość przedmiotu sporu. Za takim stanowiskiem opowiedział się Sąd
Najwyższy np. w postanowieniu z 30 grudnia 1983 r. (II CZ 118/03, OSPiKA 85/2/33).
Przeciwny pogląd wyraził Sąd Najwyższy w uchwale 7 sędziów z 26 czerwca 1985 r.
(III CZP 27/85, OSNP 85/12/185) oraz w uchwale z 5 października 2006 r. (I PZP 3/06,
OSNP 2007/11–12/151). Sąd Najwyższy uznał, że ochrona przewidziana w art. 448
k.c. ma charakter majątkowy. Jeżeli poszkodowany występuje z roszczeniem o charakterze
niemajątkowym bądź jednocześnie z roszczeniem niemajątkowym i majątkowym,
to sprawa należy do właściwości rzeczowej sądu okręgowego – bez względu
na wartość przedmiotu sporu. Jeżeli poszkodowany domaga się wyłącznie ochrony
o charakterze majątkowym, to dokonuje wyboru majątkowego środka ochrony
z konsekwencją kwalifikacji sprawy do właściwości rzeczowej na podstawie art. 17
pkt 4 k.p.c.
2) Do właściwości sądu okręgowego na podstawie art. 17 pkt 1 k.p.c. należą sprawy
o uchylenie, stwierdzenie nieważności albo o ustalenie istnienia bądź nieistnienia
uchwał organów osób prawnych lub jednostek organizacyjnych niebędących
osobami prawnymi, którym ustawa przyznaje zdolność prawną, ale tylko te, które
nie są objęte zakresem zastosowania art. 17 pkt 42 k.p.c. i jednocześnie dotyczą
praw o charakterze niemajątkowym (np. ustalenie istnienia uchwały). Dla prawidłowej
klasyfikacji tego typu spraw przydatne jest orzecznictwo Sądu Najwyższego co
do uznawania określonej materii objętej uchwałą za mającą charakter majątkowy,
niemajątkowy bądź mieszany (np. postanowienia Sądu Najwyższego z 26 listopada
1975 r., I CZ 185/76, LEX 7773, z 27 lutego 2001 r., V CZ 4/01, OSNC 01/7–8/124,
z 16 listopada 1974 r., II CZ 122/84, LEX 7615, uchwała z 7 stycznia 2004 r., III CZP
100/03, Wokanda 04/7–8/3).
3) Z grupy spraw o charakterze niemajątkowym wyłączono do właściwości sądów rejonowych
enumeratywnie wymienione w art. 17 pkt 1 k.p.c. sprawy o ustalenie lub
zaprzeczenie pochodzenia dziecka, o ustalenie bezskuteczności uznania ojcostwa
oraz o rozwiązanie przysposobienia.
5. Właściwość rzeczowa w sprawach wynikających z oznaczonych stosunków prawnych
1) Sprawy o ochronę praw autorskich i pokrewnych – wynikające z ustawy z 4 lutego
1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych (tekst jednolity Dz. U. z 2006 r.
nr 90, poz. 631 ze zmianami), sprawy dotyczące wynalazków, wzorów użytkowych,
Manowska M.: Wybrane zagadnienia z zakresu procedury cywilnej 9
wzorów przemysłowych, znaków towarowych, oznaczeń geograficznych i topografii
układów scalonych – wynikające z ustawy z 30 czerwca 2000 r. – Prawo własności
przemysłowej (tekst jednolity Dz. U. z 2003 r. nr 119, poz. 1117 ze zmianami) oraz
sprawy o ochronę innych praw na dobrach niematerialnych, np. wynikające z ustawy
z 27 lipca 2001 r. o ochronie baz danych (Dz. U. z 2001 r. nr 128, poz. 1402 ze
zmianami; art. 17 pkt 2 k.p.c.).
2) Sprawy o roszczenia wynikające z ustawy z 26 stycznia 1984 r. – Prawo prasowe
(Dz. U. z 1984 r. nr 5, poz. 24 ze zmianami), np. o opublikowanie sprostowania wiadomości
nieprawdziwej lub nieścisłej, o opublikowanie odpowiedzi na stwierdzenie
zagrażające dobrom osobistym (art. 17 pkt 3 k.p.c.).
3) Sprawy o wydanie orzeczenia zastępującego uchwałę o podziale spółdzielni (art. 17
pkt 41 k.p.c.).
4) Sprawy o zapobieganie i zwalczanie nieuczciwej konkurencji (art. 17 pkt 43 k.p.c.).
5) Sprawy o uchylenie, stwierdzenie nieważności albo o ustalenie nieistnienia uchwał
organów osób prawnych lub jednostek organizacyjnych niebędących osobami prawnymi,
którym ustawa przyznaje zdolność prawną (art. 17 pkt 42 k.p.c.). Dotyczy to
przede wszystkim uchwał spółdzielni, spółek, wspólnot mieszkaniowych, niezależnie
od ich majątkowego bądź niemajątkowego charakteru. Regulacja wprowadzona
w art. 17 pkt 42 k.p.c. nie jest konsekwentna. Katalog spraw wymienionych w tym
przepisie nie obejmuje bowiem spraw o ustalenie istnienia uchwały. Jeśli powód formułuje
na podstawie art. 189 k.p.c. roszczenie o ustalenie istnienia uchwały, to niezależnie
od tego, czy legitymuje się interesem prawnym w konstrukcji takiego żądania
czy też taka konstrukcja jest w ogóle dopuszczalna na tle szczególnych regulacji (np.
kodeksu spółek handlowych), powództwo należy rozpoznać merytorycznie, a w tym
celu należy najpierw określić, który sąd będzie rzeczowo właściwy do jego rozpoznania:
rejonowy czy okręgowy. Określenie to następuje na podstawie art. 17 pkt 1
i pkt 4 k.p.c. (z pominięciem regulacji art. 17 pkt 42 k.p.c.) i wymaga ustalenia, czy
dana uchwała ma charakter niemajątkowy czy majątkowy, a jeśli majątkowy, to jaka
będzie wartość przedmiotu sporu.
6. Właściwość rzeczowa na podstawie przesłanki wartości przedmiotu sporu
1) Zgodnie z art. 17 pkt 4 k.p.c., dla ogółu spraw majątkowych jedynym warunkiem właściwości
rzeczowej sądu okręgowego jest przekroczenie określonej granicy wartości
przedmiotu sporu. Obecnie musi ona przewyższać w sprawach cywilnych kwotę
75 000 zł, a w sprawach gospodarczych kwotę 100 000 zł.
2) Z właściwości rzeczowej sądów okręgowych zostały wyłączone – bez względu na
wartość przedmiotu sporu – sprawy majątkowe o alimenty, o naruszenie posiadania,
o ustanowienie rozdzielności majątkowej między małżonkami, o uzgodnienie
treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym oraz sprawy rozpoznawane
w elektronicznym postępowaniu upominawczym.
7. Definicja wartości przedmiotu sporu
1) Wartość przedmiotu sporu jest to określona na potrzeby postępowania cywilnego
wartość przedmiotu, którego ochrony domaga się powód (roszczenie, prawo, stosunek
prawny).
2) Określenie wartości przedmiotu sporu następuje według oceny właściwej z chwili
wytoczenia powództwa, chociaż nie zawsze według wartości z momentu wniesie10
Materiały szkoleniowe OIRP Warszawa
nia pozwu (np. żądanie zasądzenia świadczenia według wartości sprzed dwóch lat,
ale z ustawowymi odsetkami za okres dwóch lat).
3) Z uwagi na określone w k.p.c. zasady określania wartości przedmiotu sporu wartość
ta często nie odzwierciedla wartości rzeczywistej.
8. Obowiązek określania wartości przedmiotu sporu i wartości przedmiotu zaskarżenia
1) Wartość przedmiotu sporu i zaskarżenia ma wpływ na:
– właściwość rzeczową sądu w sprawach o roszczenia majątkowe (z wyjątkami);
– wysokość opłaty sądowej stosunkowej;
– dopuszczalność wniesienia skargi kasacyjnej w sprawach o prawa majątkowe
(z wyjątkami);
– wysokość wynagrodzenia radcy prawnego i adwokata, chyba że zostało ono określone
niezależnie od wartości przedmiotu sporu bądź zaskarżenia;
– obowiązek rozpoznania sprawy w postępowaniu uproszczonym.
2) Obowiązek wskazania wartości przedmiotu sporu i zaskarżenia został wyrażony
w dwóch płaszczyznach.
a) Zgodnie z ogólnym przepisem art. 1261 par. 1 k.p.c., w każdym piśmie należy podać
wartość przedmiotu sporu lub wartość przedmiotu zaskarżenia, jeżeli od tej
wartości zależy właściwość rzeczowa sądu, wysokość opłaty lub dopuszczalność
środka odwoławczego, a przedmiotem sprawy nie jest oznaczona kwota pieniężna.
b) Według przepisów szczególnych dotyczących pozwu (art. 187 par. 1 pkt 1 k.p.c.),
wniosku (art. 511 par. 1 k.p.c. w związku z art. 187 par. 1 pkt 1 k.p.c.), apelacji
(art. 368 par. 2 k.p.c.), skargi kasacyjnej (art. 3984 par. 3 k.p.c.), skargi o wznowienie
postępowania (art. 409 w związku z art. 187 par. 1 pkt 1 k.p.c.) w tych konkretnych
pismach procesowych obowiązek wskazania wartości przedmiotu sporu
bądź zaskarżenia obejmuje roszczenia majątkowe i nie jest uzależniony od warunków
wymienionych w art. 1261 par. 1 k.p.c.
Prawidłowa wykładnia zbiegu art. 1261 par. 1 k.p.c. i przepisów szczególnych dotyczących
konkretnych pism procesowych wymaga uwzględnienia treści art. 130
par. 1 k.p.c. oraz art. 19 par. 1 k.p.c. (do którego odsyła również art. 368 par. 2 k.p.c.).
Wnioski wynikające z tej wykładni są następujące:
– W żadnym piśmie procesowym (nawet jeżeli zawiera ono środek zaskarżenia)
nie zachodzi konieczność określania wartości przedmiotu sporu ani wartości
przedmiotu zaskarżenia, jeżeli przedmiotem sprawy jest oznaczona kwota pieniężna
(postanowienie Sądu Najwyższego z 26 września 2007 r., IV CZ 52/07,
LEX 345535).
– Artykuł 1261 par. 1 k.p.c. jest stosowany wprost do tych pism procesowych, które
nie są objęte regulacją szczególną w zakresie obowiązku określania wartości
przedmiotu sporu lub zaskarżenia, np. do zażalenia.
– Jeżeli wskazanie wartości przedmiotu sporu bądź zaskarżenia w danym piśmie
procesowym nie jest konieczne w świetle art. 1261 par. 1 k.p.c., ale obowiązek jej
określenia wynika z przepisu szczególnego, zaniechanie tego obowiązku stanowi
brak formalny pisma procesowego. Brak ten nie prowadzi jednak do zwrotu
pisma bądź odrzucenia środka zaskarżenia, jeżeli mimo to sprawie można nadać
dalszy bieg (art. 130 par. 1 k.p.c.), np. w sprawie o naruszenie posiadania, gdzie
bez względu na wartość przedmiotu sporu właściwy rzeczowo do jej rozpoznaManowska
M.: Wybrane zagadnienia z zakresu procedury cywilnej 11
nia jest sąd rejonowy, nie przysługuje skarga kasacyjna, a opłata sądowa i wynagrodzenie
pełnomocnika zostały określone w wysokości stałej (uchwała Sądu
Najwyższego z 27 marca 2008 r., III CZP 7/08, LEX 357265).
3) Obowiązek wskazania wartości przedmiotu sporu powstaje w momencie wniesienia
pozwu (wniosku). Powinien on zostać wykonany nawet wówczas, gdy na tym
etapie postępowania nie jest to niezbędne, ale okaże się konieczne np. dopiero na
etapie wniesienia skargi kasacyjnej. Pozwala to na ustalenie, czy wskazywana następnie
wartość przedmiotu zaskarżenia nie przekracza wartości przedmiotu sporu.
Taka sytuacja ma miejsce np. w sprawach o uchylenie uchwały organu spółdzielni
o charakterze majątkowym. Właściwy do rozpoznania takiej sprawy jest sąd okręgowy
bez względu na wartość przedmiotu sporu, a opłata sądowa od pozwu została
określona w wysokości stałej (art. 27 pkt 8 ustawy z dnia 28 lipca 2005 r. o kosztach
sądowych w sprawach cywilnych; Dz. U. z 2005 r. nr 167, poz. 1398 ze zmianami).
Niemniej jednak skarga kasacyjna w tego typu sprawie jest dopuszczalna w zależności
od wartości przedmiotu zaskarżenia (art. 3982 k.p.c.).
9. Badanie wartości przedmiotu sporu i zaskarżenia
1) Badanie wartości przedmiotu sporu z urzędu.
Sąd może zbadać wartość przedmiotu sporu z urzędu na posiedzeniu niejawnym,
przed doręczeniem pozwanemu odpisu pozwu (art. 25 par. 1 k.p.c.). W tym celu sąd
może zarządzić dochodzenie, np. dopuścić dowód z opinii biegłego, zwrócić się do
właściwego podmiotu o podanie średnich cen usług czy kursu walut. Po sprawdzeniu
wartości przedmiotu sporu sąd ma obowiązek ustalić ją postanowieniem, na które
nie przysługuje zażalenie, chyba że strona zaskarży określony na podstawie ustalonej
wartości przedmiotu sporu wymiar opłaty (art. 394 par. 1 pkt 10 k.p.c.) albo że
na skutek ustalenia wartości przedmiotu sporu dojdzie do przekazania sprawy sądowi
niższemu (art. 394 par. 1 pkt 1 k.p.c.).
2) Badanie wartości przedmiotu sporu na wniosek.
Po doręczeniu odpisu pozwu sprawdzenie wartości przedmiotu sporu może nastąpić
jedynie na zarzut pozwanego, zgłoszony przed wdaniem się w spór co do istoty
sprawy. Taki zarzut powinien być zgłoszony, zanim pozwany zajmie merytoryczne
stanowisko w sprawie.
3) Badanie wartości przedmiotu zaskarżenia.
Kontrola wartości przedmiotu zaskarżenia wskazanej w apelacji jest dokonywana
z urzędu na każdym etapie postępowania. Może ją przeprowadzić zarówno sąd
pierwszej instancji w postępowaniu międzyinstancyjnym, jak i sąd drugiej instancji
oraz Sąd Najwyższy po wniesieniu skargi kasacyjnej. Wynika to z brzmienia art. 368
par. 2 k.p.c., który odsyła do odpowiedniego stosowania jedynie par. 1 art. 25 k.p.c.
Natomiast ograniczenie badania wartości przedmiotu sporu z urzędu do momentu
doręczenia odpisu pisma zostało przewidziane w par. 2 art. 25 k.p.c. Brak ograniczenia
czasowego badania wartości przedmiotu zaskarżenia nie oznacza, że kontrola
tej wartości może ingerować w prawidłowość oznaczenia wartości przedmiotu
sporu. Stosownie do art. 26 k.p.c., po ustaleniu w myśl art. 25 k.p.c., wartość przedmiotu
sporu nie podlega ponownemu badaniu w dalszym toku postępowania. Ten
sam skutek następuje po doręczeniu odpisu pozwu i niekwestionowaniu wartości
przedmiotu sporu do tego momentu przez sąd oraz niezgłoszeniu przez pozwanego
stosownego zarzutu przed wdaniem się w spór. Badanie wartości przedmiotu za12
Materiały szkoleniowe OIRP Warszawa
skarżenia może odbywać się tylko w płaszczyźnie określonej w art. 368 par. 2 k.p.c.
Zgodnie z nim wartość przedmiotu zaskarżenia może być oznaczona na kwotę wyższą
od wartości przedmiotu sporu wskazanej w pozwie jedynie wtedy, gdy powód
rozszerzył powództwo lub sąd orzekł ponad żądanie. Ponadto kontrola wartości
przedmiotu zaskarżenia odbywa się w aspekcie zgodności jej wskazania z regułami
określonymi w art. 19-24 k.p.c.
4) Konsekwencje błędnego określenia wartości przedmiotu sporu bądź zaskarżenia.
Od wartości przedmiotu sporu i zaskarżenia zależy wysokość opłaty stosunkowej od
pozwu i apelacji. Konsekwencje wniesienia niewłaściwej opłaty stałej lub stosunkowej
od pozwu wnoszonego przez profesjonalnego pełnomocnika określa art. 1302 par. 1
k.p.c. Zgodnie z nim pismo, które nie zostało należycie opłacone, przewodniczący
zwraca bez wezwania o uiszczenie opłaty, jeżeli pismo podlega opłacie w wysokości
stałej lub stosunkowej obliczonej od wskazanej przez stronę wartości przedmiotu
sporu. W myśl jednak art. 1302 par. 5 k.p.c. powyższego rygoru nie stosuje się, gdy
obowiązek uiszczenia opłaty stosunkowej powstał na skutek sprawdzenia przez sąd
wskazanej przez stronę wartości przedmiotu sporu lub zaskarżenia.
Z kolei z art. 1303 par. 1 k.p.c. wynika, że art. 1302 k.p.c. stosuje się odpowiednio,
gdy przed wysłaniem odpisu pisma innym stronom, a w braku takich stron – przed
wysłaniem zawiadomienia o terminie posiedzenia powstał obowiązek uiszczenia
lub uzupełnienia opłaty na skutek ustalenia przez sąd wyższej wartości przedmiotu
sporu. Powiązanie treści art. 1302 par. 5 k.p.c. z treścią art. 1303 par. 1 k.p.c. i użycie
w tych przepisach przez ustawodawcę różnych sformułowań: „sprawdzenie wartości
przedmiotu sporu” i „ustalenie wartości przedmiotu sporu” prowadzi do wniosku, że
w sytuacji, gdy sąd wyda już postanowienie ustalające wyższą wartość przedmiotu
sporu, to doręcza powodowi to postanowienie wraz z zarządzeniem o zwrocie pozwu.
Zgodnie z art. 1302 par. 2 k.p.c., w terminie tygodniowym powód może uzupełnić
brakującą opłatę ze skutkami od daty pierwotnego wniesienia pozwu. Nie dotyczy
to jednak błędnego określenia wartości przedmiotu zaskarżenia ani też ustalenia
wartości przedmiotu sporu na wniosek pozwanego. Po pierwsze, w obecnym stanie
prawnym wniesienie nieprawidłowej opłaty od środka zaskarżenia nie jest związane
z rygorem odrzucenia tego środka bez wezwania do uiszczenia brakującej opłaty. Po
drugie, w art. 1303 par. 1 k.p.c. jest mowa jedynie o wartości przedmiotu sporu, a nie
zaskarżenia. Odnośnie do ustalenia wartości przedmiotu sporu na skutek zarzutu
pozwanego art. 1303 par. 1 k.p.c. nie dotyczy sytuacji, gdy obowiązek uzupełnienia
opłaty powstał już po doręczeniu odpisu pisma stronie przeciwnej. Zarzut błędnego
wskazania wartości przedmiotu sporu pozwany może natomiast podnieść już po
doręczeniu mu odpisu pozwu.
10. Zasady określania wartości przedmiotu sporu i zaskarżenia
Określanie wartości przedmiotu sporu i zaskarżenia następuje według reguł wskazanych
w art. 19-24 k.p.c. Zostały one umieszczone w oddziale pt. Wartość przedmiotu
sporu. Jeśli chodzi o wartość przedmiotu zaskarżenia, to do reguł tych odsyła art. 368
par. 2 k.p.c.
1) Roszczenia uboczne.
Manowska M.: Wybrane zagadnienia z zakresu procedury cywilnej 13
Zgodnie z art. 20 k.p.c. do wartości przedmiotu sporu nie wlicza się odsetek, pożytków
i kosztów. Chodzi o roszczenia akcesoryjne, które nie mają samodzielnego bytu
w tym sensie, że nie mogłyby powstać bez roszczenia głównego.
2) Odsetki nie są wliczane do wartości przedmiotu sporu, jeżeli są dochodzone obok
roszczenia głównego i nie zostały poddane oprocentowaniu. Wszystkie warianty dochodzenia
odsetek w aspekcie ich wpływu na wartość przedmiotu sporu wyjaśnił
Sąd Najwyższy w uchwale 7 sędziów z 21 października 1997 r. (III ZP 16/97, OSNP
98/7/204).
3) Jeżeli przedmiotem zaskarżenia jest wyłącznie orzeczenie rozstrzygające o nieskapitalizowanych
odsetkach, dochodzonych obok roszczenia głównego, skarga kasacyjna
jest dopuszczalna, jeśli wartość przedmiotu zaskarżenia osiąga progi kwotowe określone
w art. 3982 k.p.c. (uchwała 7 sędziów Sądu Najwyższego z 28 czerwca 1999 r., III
CZP 12/98, OSNC 2000/1/1, wyrok Sądu Najwyższego z 27 marca 2001 r., IV CKN
297/00, LEX 52405).
4) Artykuł 22 k.p.c. reguluje sposób określania wartości przedmiotu sporu w sprawach
o prawo do świadczeń powtarzających się. Dotyczy on prawa do świadczeń jeszcze
niewymagalnych. W przypadku świadczeń wymagalnych (co do których strona
twierdzi, że ma już ustalone prawo do świadczeń o określonej wysokości) wartość
przedmiotu sporu stanowi cała dochodzona kwota, stosownie do art. 19 par. 1 k.p.c.
Świadczenia powtarzające się to świadczenia oparte na jednolitej podstawie prawnej,
o w miarę zbliżonej wartości, powtarzające się w odstępach czasu dających się
określić. Wartość przedmiotu sporu będzie stanowić suma świadczeń za jeden rok
wówczas, gdy świadczenia trwały dłużej niż rok, albo gdy w ogóle jeszcze nie trwały.
Jeśli natomiast świadczenia trwały krócej niż rok, wartość przedmiotu sporu stanowi
suma świadczeń za cały czas ich trwania.
5) Artykuł 23 k.p.c. dotyczy spraw o istnienie, unieważnienie albo rozwiązanie umowy
najmu lub dzierżawy, o wydanie albo odebranie przedmiotu najmu lub dzierżawy.
Sformułowanie „o wydanie albo odebranie” wskazuje, że wymieniona w tym przepisie
reguła określania wartości przedmiotu sporu znajdzie zastosowanie zarówno
w przypadku, gdy to najemca (dzierżawca) żąda wydania rzeczy do korzystania na
podstawie umowy od wynajmującego (wydzierżawiającego), jak i gdy wynajmujący
(wydzierżawiający) domaga się zwrotu rzeczy po zakończeniu stosunku zobowiązaniowego.
Przy umowach zawartych na czas oznaczony o wartości przedmiotu sporu
decyduje suma czynszu za czas sporny, lecz nie więcej niż za rok, a przy umowach
zawartych na czas nieoznaczony – suma czynszu za okres trzech miesięcy.
6) Artykuł 232 k.p.c. wyraża podobny sposób określania wartości przedmiotu sporu,
co art. 23 k.p.c., jednakże dotyczy on wyłącznie spraw o wydanie nieruchomości,
gdy podstawą żądania jest twierdzenie, że nieruchomość ta jest posiadana bez tytułu
prawnego (powodem może być wówczas wyłącznie osoba podająca się za właściciela)
bądź na podstawie tytułu innego aniżeli najem bądź dzierżawa (np. stosunek
użyczenia). Przy żądaniu wydania rzeczy ruchomej na tej samej podstawie o wartości
przedmiotu sporu decyduje wartość rzeczy.
7) Artykuł 24 k.p.c. obejmuje sprawy o zabezpieczenie, zastaw lub hipotekę. W tego
typu sprawach wartość przedmiotu sporu stanowi suma wierzytelności. Jeżeli jednak
przedmiot zabezpieczenia lub zastawu ma mniejszą wartość niż wierzytelność,
rozstrzyga wartość mniejsza. Przepis ten stosuje się odpowiednio m.in. w sprawach
14 Materiały szkoleniowe OIRP Warszawa
o wydanie rzeczy przewłaszczonych na zabezpieczenie (postanowienie SN z 30 listopada
1971 r., II CZ 168/71, LEX 7023). W tym miejscu należy wskazać, że w przypadku
skargi pauliańskiej Sąd Najwyższy przyjmuje, że dla określenia wartości
przedmiotu sporu miarodajne są dwie wartości: albo wartość tego, co na skutek zaskarżonej
czynności wyszło z majątku dłużnika lub do niego nie weszło, albo wysokość
wierzytelności zaskarżającego wierzyciela w zależności od tego, która z tych
wartości jest niższa (postanowienia SN z 12 stycznia 2007 r., IV CZ 105/06, LEX
258555 oraz z 7 maja 2008 r., II CZ 25/08, LEX 420391).
8) Artykuł 21 k.p.c. wyraża zasadę zliczania wartości przedmiotu sporu, jeżeli powód
dochodzi jednym pozwem kilku roszczeń. Musi dojść do kumulacji przedmiotowej.
Kumulacja wyłącznie podmiotowa nie ma wpływu na wartość przedmiotu sporu
lub zaskarżenia. W związku z tym nie podlega zliczeniu wartość przedmiotu sporu
kilku roszczeń dochodzonych przez współuczestników formalnych bądź materialnych
słabszych albo roszczeń dochodzonych przeciwko nim. Przepis art. 21 k.p.c.
stosuje się odpowiednio do wartości przedmiotu zaskarżenia. Dla potrzeb ustalenia
dopuszczalności skargi kasacyjnej nie dolicza się tego roszczenia, które bez względu
na wartość nie jest „kasacyjne”, np. czynsz najmu i eksmisja (postanowienie Sądu
Najwyższego z 4 lutego 1998 r., III CKN 346/97).
11. Ogólna właściwość miejscowa sądu
1) Właściwość miejscowa ogólna jest zasadą wyrażoną (w odniesieniu do osób fizycznych)
w art. 27 par. 1 k.p.c. Zgodnie z tym artykułem, powództwo wytacza się przed
sąd pierwszej instancji, w którego okręgu pozwany ma miejsce zamieszkania. W kwestii
miejsca zamieszkania w art. 27 par. 2 k.p.c. odwołano się do regulacji art. 25-28
k.c. Miarodajny będzie zatem ten adres, pod którym strona przebywa (zwykłe miejsce
pobytu) z zamiarem stałego pobytu i koncentruje swoje sprawy życiowe. Dla określenia
miejsca zamieszkania nie ma decydującego znaczenia kwestia zameldowania
(postanowienia SN z 3 maja 1973 r., I CZ 48/73, LEX 7250 oraz z 26 marca 1973 r.,
I CZ 38/73, LEX 7234). Konsekwencją braku wskazania miejsca zamieszkania pozwanego
we wstępnej fazie procesu jest zwrot pozwu (art. 130 w związku z art. 126
par. 2 k.p.c.). Jeżeli po nadaniu sprawie biegu okaże się, że wskazany w pozwie adres
nie jest prawidłowy, postępowanie może zostać zawieszone na podstawie art. 177
par. 1 pkt 6 k.p.c. po uprzednim bezskutecznym wezwaniu powoda do wskazania
prawidłowego adresu pozwanego. Takie wezwanie jest podstawą do wystąpienia
przez powoda o ustalenie adresu zamieszkania do właściwego organu administracji,
a w razie braku tej informacji – o wystąpienie z wnioskiem o ustanowienie kuratora
procesowego dla nieznanego z miejsca pobytu (art. 144 k.p.c.).
2) Artykuł 28 k.p.c. dotyczy właściwości miejscowej w przypadku osób, które nie mają
obecnie miejsca zamieszkania w Polsce.
3) Artykuł 30 k.p.c. dotyczy zasad ustalania właściwości miejscowej w przypadku, gdy
pozwanym jest osoba prawna lub inna jednostka organizacyjna. Decyduje wówczas
miejsce jej siedziby. Szczególna regulacja w tym zakresie dotyczy Skarbu Państwa,
który jako osoba prawna nie ma siedziby. Powództwo przeciwko Skarbowi Państwa
wytacza się według miejsca siedziby państwowej jednostki organizacyjnej, z której
działalnością wiąże się dochodzone roszczenie, a więc przed sąd, w którego okręgu
znajduje się siedziba takich jej organów, które pozwalają na organizacyjne wyodrębnienie
określonej jednostki.
Manowska M.: Wybrane zagadnienia z zakresu procedury cywilnej 15
4) W przypadku osób prawnych i innych jednostek organizacyjnych nie stosuje się instytucji
kuratora określonego w art. 144 k.p.c., gdyż dotyczy ona wyłącznie osób
fizycznych (tylko takie osoby mają miejsce pobytu). W przypadku niemożności doręczenia
korespondencji sądowej nie stosuje się również rygoru zawieszenia postępowania
na podstawie art. 177 par. 1 pkt 6 k.p.c. Zgodnie bowiem z art. 139 par. 3
k.p.c., pisma dla osób prawnych, organizacji, osób fizycznych podlegających wpisowi
do rejestru albo ewidencji na podstawie odrębnych przepisów – w razie niemożności
doręczenia w sposób przewidziany w artykułach poprzedzających z uwagi na nieujawnienie
w rejestrze albo w ewidencji zmiany adresu, a w przypadku osób fizycznych
miejsca zamieszkania i adresu – pozostawia się w aktach sprawy ze skutkiem
doręczenia, chyba że nowe miejsce zamieszkania i adres są sądowi znane. Powyższą
regulację należy stosować również do tych podmiotów, które nie są ani osobami
prawnymi, ani fizycznymi, ale mają zdolność prawną i podlegają wpisowi do rejestru.
5) Regułę pozostawiania korespondencji w aktach sprawy ze skutkiem doręczenia stosuje
się także wobec osób fizycznych – przedsiębiorców (obecne brzmienie art. 139
par. 3 k.p.c.).
12. Właściwość miejscowa przemienna
1) Jest wyjątkiem od zasady właściwości ogólnej, polegającym na możliwości wyboru
przez powoda albo właściwości ogólnej, albo jednej ze wskazanych w ustawie wśród
przepisów o właściwości przemiennej.
2) Pierwszy przypadek właściwości przemiennej dotyczy roszczeń alimentacyjnych
oraz ustalenia pochodzenia dziecka i roszczeń z tym związanych (art. 32 k.p.c.).
Właściwym przemiennie w tych sprawach jest sąd według miejsca zamieszkania
osoby uprawnionej.
3) Artykuł 33 k.p.c. umożliwia wytoczenie powództwa przeciwko przedsiębiorcom
przed sąd, w którego okręgu znajduje się zakład główny lub oddział, jeżeli roszczenie
pozostaje w związku z działalnością tego zakładu lub oddziału. Z powyższej regulacji
powód może skorzystać także wtedy, gdy pozwanym jest przedsiębiorca – osoba
fizyczna. Oddział to wyodrębniona i samodzielna organizacyjnie część działalności
gospodarczej, wykonywana przez przedsiębiorcę poza siedzibą przedsiębiorcy lub
głównym miejscem wykonywania działalności – art. 5 ust. 4 ustawy o swobodzie
działalności gospodarczej z dnia 2 lipca 2004 r. (tekst jednolity Dz. U. z 2007 r. nr
155, poz. 1095 ze zmianami). W powołanej ustawie brak jest formalnej definicji zakładu.
Niemniej jednak w art. 82 ustawy o swobodzie działalności gospodarczej dotyczącym
kontroli działalności przedsiębiorcy ustawodawca używa sformułowania
„zakład” jako miejsce wykonywania działalności gospodarczej, które nie jest wyodrębnioną
częścią przedsiębiorstwa. Zastosowanie art. 33 k.p.c. wymaga spełnienia
kilku warunków:
– dotyczy on tylko roszczeń majątkowych, chociaż niekoniecznie pieniężnych;
– stroną pozwaną musi być przedsiębiorca mający zakład główny lub oddział;
– dochodzone roszczenie musi pozostawać w związku z działalnością zakładu lub
oddziału, a więc wypływać z czynności podjętej w bezpośrednim związku z funkcjonowaniem
konkretnego oddziału lub zakładu;
– wybór właściwości sądu na podstawie art. 33 k.p.c. nie ma wpływu na inne kwestie
procesowe, takie jak zdolność sądowa, obowiązek wskazania w pozwie miej16
Materiały szkoleniowe OIRP Warszawa
sca zamieszkania bądź siedziby przedsiębiorcy, obowiązek doręczania pism
sądowych do miejsca zamieszkania, miejsca pracy czy siedziby przedsiębiorcy.
4) Artykuł 34 k.p.c. reguluje właściwość dotyczącą sporów, ogólnie rzecz biorąc o umowy,
nie precyzując ich rodzajów, tylko rodzaje roszczeń:
– o ustalenie istnienia bądź nieistnienia stosunku prawnego na kanwie danej umowy;
– o wykonanie umowy w zakresie świadczenia głównego, świadczeń ubocznych
czy zwrotu spełnionego świadczenia;
– o rozwiązanie i unieważnienie umowy, zmierzające do wydania orzeczenia konstytutywnego,
np. na podstawie art. 3571 k.c. bądź 388 k.c.;
– o odszkodowanie z powodu niewykonania lub nienależytego wykonania umowy;
– o zobowiązanie do złożenia oświadczenia woli w przedmiocie zawarcia umowy
(tylko w postępowaniu odrębnym w sprawach gospodarczych – art. 4794);
– o zmianę umowy, np. na podstawie art. 3571 k.c. bądź na podstawie art. 388 k.c.
(tylko w postępowaniu odrębnym w sprawach gospodarczych – art. 4794);
– o ustalenie treści umowy (tylko w postępowaniu odrębnym w sprawach gospodarczych
– art. 4794);
Sądem właściwym na podstawie art. 34 k.p.c. jest sąd miejsca wykonania umowy.
W razie wątpliwości miejsce wykonania umowy powinno być stwierdzone pismem.
Miejsce wykonania umowy określa się według założeń prawa cywilnego, w tym
art. 454 k.c.
5) Odrębną właściwość przemienną w zakresie roszczeń wynikających z weksla lub
czeku reguluje art. 371 k.p.c.
6) Artykuł 35 k.p.c. pozwala na wytoczenie powództwa o roszczenie z czynu niedozwolonego
przed sąd, w okręgu którego nastąpiło zdarzenie wywołujące szkody.
Czyny niedozwolone to przede wszystkim opisane w art. 415 i następnych k.p.c.
oraz w ustawach szczególnych. Sporne jest natomiast, czy powód może skorzystać
z właściwości przemiennej, dochodząc roszczeń na podstawie art. 23 i 24 k.c. (za takim
poglądem słusznie wypowiedział się SN w postanowieniu z 28 czerwca 1989 r.,
I CZ 170/89, LEX 8977). W postanowieniu z 1 października 1973 r. (I CZ 136/73,
OSNC 74/6/114) Sąd Najwyższy uznał, że dyspozycji art. 35 k.p.c. podlegają roszczenia
przeciwko ubezpieczycielowi o roszczenia z OC sprawcy wypadku. Należy jednak
pamiętać, że zgodnie z art. 20 ustawy z dnia 22 maja 2003 r. o ubezpieczeniach
obowiązkowych, Ubezpieczeniowym Funduszu Gwarancyjnym i Polskim Biurze
Ubezpieczycieli Komunikacyjnych (Dz. U. z 2003 r. nr 124, poz. 1152 ze zmianami),
powództwo o roszczenie wynikające z umów ubezpieczeń obowiązkowych lub obejmujące
roszczenia z tytułu tych ubezpieczeń można wytoczyć bądź według przepisów
o właściwości ogólnej, bądź przed sąd właściwy dla miejsca zamieszkania lub
siedziby poszkodowanego lub uprawnionego z umowy ubezpieczenia. W zakresie
zatem ubezpieczeń obowiązkowych OC regulacja art. 20 ustawy o ubezpieczeniach
obowiązkowych wyłącza stosowanie art. 35 k.p.c.
Regulacja art. 35 k.p.c. nie dotyczy roszczeń wynikających z umów ubezpieczenia,
to znaczy między samymi stronami ubezpieczenia bądź uprawnionym z tej umowy,
np. AC, NW.
Manowska M.: Wybrane zagadnienia z zakresu procedury cywilnej 17
7) Artykuł 36 k.p.c. pozwala na wytoczenie powództwa o zapłatę należności za prowadzenie
sprawy przed sąd miejsca, gdzie pełnomocnik procesowy prowadził sprawę.
Ponieważ w powołanym przepisie użyto sformułowania „prowadzenie sprawy”,
właściwość w nim określona obejmuje tylko pełnomocnika procesowego zarówno
ogólnego, jak i szczególnego, nie dotyczy natomiast pełnomocnictwa do niektórych
tylko czynności procesowych. Mimo że przepis art. 36 k.p.c. używa czasu przeszłego,
nie oznacza to, że sprawa prowadzona przez pełnomocnika musi być zakończona.
Zakończony musi być natomiast stosunek pełnomocnictwa.
8) Artykuł 37 k.p.c. pozwala na wytoczenie powództwa ze stosunku najmu lub dzierżawy
nieruchomości przed sąd miejsca położenia nieruchomości. Dotyczy on świadczeń
pieniężnych i niepieniężnych, żądania ustalenia istnienia bądź nieistnienia
stosunku najmu lub dzierżawy czy też jego ukształtowania. W każdym razie obejmuje
on wyłącznie prawa obligacyjne związane z nieruchomością. Prawa rzeczowe
na nieruchomości są objęte właściwością wyłączną wyrażoną w art. 38 k.p.c.
13. Właściwość miejscowa wyłączna
1) Właściwość miejscowa wyłączna jest przewidziana dla ściśle określonych spraw.
W tych sprawach nie jest dopuszczalne stosowanie właściwości ogólnej, przemiennej
ani umownej.
2) Artykuł 38 k.p.c. reguluje właściwość sądu w sprawach o własność lub inne prawa
rzeczowe na nieruchomości, w sprawach o posiadanie nieruchomości (powództwa
posesoryjne) oraz w sprawach o roszczenia osobiste związane z prawami rzeczowymi
i dochodzone łącznie z nimi przeciwko temu samemu pozwanemu (np. o zapłatę
świadczeń z tytułu umowy dożywocia, z tytułu bezumownego korzystania z nieruchomości
– jako roszczenie uzupełniające właściciela). W powyższych sprawach wyłącznie
właściwy jest sąd miejsca położenia nieruchomości. Powołany przepis nie
dotyczy praw jedynie obligacyjnych, dochodzonych samodzielnie bez roszczeń rzeczowych.
W sytuacji gdy wynajmujący (wydzierżawiający) domaga się zwrotu nieruchomości,
o tym, czy zastosowanie znajdzie właściwość miejscowa wyłączna czy
właściwość ogólna bądź przemienna (określona w art. 37 k.p.c.), decydują twierdzenia
pozwu (postanowienie SN z 22 lipca 2005 r., I CZP 39/05, LEX 159111).
Stosując art. 38 k.p.c., należy uwzględnić jego wykładnię przyjętą przez Sąd Najwyższy
w wyroku z 17 sierpnia 1983 r. (III CRN 167/83, OSNC 1984/4/58). Stwierdzono
w nim, że właściwość wyłączna określona w art. 38 k.p.c. odnosi się głównie do
spraw o własność, a więc do powództw o pozytywne lub negatywne ustalenie, wydanie
zmierzających do realizacji prawa własności przez właściciela, będącego już
podmiotem tego prawa (według twierdzeń pozwu), a nie do powództw o przeniesienie
prawa własności.
3) Artykuł 39 k.p.c. dotyczy tych spraw spadkowych (z tytułu dziedziczenia, zachowku,
zapisu, polecenia i innych rozrządzeń testamentowych), które są rozpoznawane
w trybie procesowym, np. o uznanie za niegodnego dziedziczenia, o wykonanie zapisu,
o zasądzenie kwoty wynikającej z zachowku. W sprawach tych wyłącznie właściwy
jest sąd ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy, a jeżeli jego miejsca
zamieszkania w Polsce nie da się ustalić, sąd miejsca, w którym znajduje się majątek
spadkowy lub jego część.
Sprawy rozpoznawane w postępowaniu nieprocesowym (np. o dział spadku, o stwierdzenie
nabycia spadku) mają odrębnie uregulowaną właściwość sądu spadku –
18 Materiały szkoleniowe OIRP Warszawa
art. 628 k.p.c. Zakres zastosowania tego przepisu o tyle różni się od zakresu art. 39
k.p.c., że w przypadku braku podstaw określenia właściwości sądu wymienionych
w ostatnim przepisie, sądem spadku jest sąd rejonowy dla m. st. Warszawy. Gdyby
takich przesłanek nie udało się ustalić w postępowaniu procesowym, zaszłaby konieczność
zastosowania art. 45 k.p.c. (wskazanie sądu przez Sąd Najwyższy).
4) Artykuł 40 k.p.c. obejmuje wszelkie roszczenia wynikające z praw i obowiązków powstających
z tytułu członkostwa w spółdzielni, spółce lub stowarzyszeniu, np. o wyłączenie
wspólnika, uchylenie, stwierdzenie nieważności, ustalenie istnienia bądź
nieistnienia uchwał, zasądzenie. Chodzi tu o wszelkie roszczenia związane z członkostwem
w danym podmiocie korporacyjnym. Artykuł 40 k.p.c.dotyczy powództw
korporacji przeciwko członkom, powództw członków korporacji przeciwko tej korporacji
i powództw członków korporacji przeciwko innym członkom (jeśli tylko roszczenie
wynika ze stosunku członkostwa). W tego typu sprawach wyłącznie właściwy
jest sąd, w którego okręgu znajduje się siedziba spółdzielni, spółki lub stowarzyszenia.
14. Właściwość sądu w postępowaniu nieprocesowym
W postępowaniu nieprocesowym obowiązuje inna niż w procesie zasada określania właściwości
miejscowej sądu. Zgodnie z art. 508 k.p.c., przede wszystkim należy ustalić,
czy przepisy szczególne regulujące postępowanie w poszczególnych kategoriach spraw
nie wyznaczają właściwości miejscowej tak, jak ma to miejsce w przypadku sądu spadku
(art. 628 k.p.c.). Zasadą zatem w postępowaniu nieprocesowym są regulacje szczególne.
Dopiero w braku szczególnej regulacji stosuje się przepis ogólny art. 508 k.p.c.
O właściwości miejscowej sądu decydują wówczas:
– miejsce zamieszkania wnioskodawcy;
– miejsce pobytu wnioskodawcy;
– w przypadku wszczęcia sprawy z urzędu – sąd miejsca, gdzie nastąpiło zdarzenie
stanowiące przyczynę wszczęcia postępowania;
– w braku powyższych podstaw – właściwy jest sąd rejonowy dla m. st. Warszawy.
15. Właściwość miejscowa umowna
1) Właściwość miejscowa umowna jest regulowana umową prorogacyjną stron (właściwość
tzw. prorefatio fori).
2) Dotyczy ona wyłącznie spraw spornych, a więc rozpoznawanych w procesie, a nie
w postępowaniu nieprocesowym.
3) Właściwość umowna nie może dotyczyć właściwości rzeczowej i miejscowej wyłącznej.
Wyłącza możliwość podniesienia zarzutu dotyczącego właściwości miejscowej
umownej, także złożenie pozwu w elektronicznym postępowaniu upominawczym.
4) Właściwość umowna powinna być zawarta na piśmie pod rygorem nieważności.
Co do zasady spełniają tę przesłankę postanowienia regulaminów przyjętych przez
strony w formie pisemnej, ogólnych warunków umów, ogólnych warunków ubezpieczenia
itp. (postanowienia SN z 17 grudnia 1971 r., I CZ 166/71, LEX 70395 oraz
z 13 czerwca 1975 r., II CZ 91/75, OSP 77/5/83). Wobec konsumentów powyższa reguła
doznaje istotnych ograniczeń wynikających z art. 3853 pkt 23 k.c.
5) Umowa prorogacyjna wskazuje inny sąd niż ten, który wynika z przepisów o właściwości
ogólnej i przemiennej. Może ona także ograniczać wybór powoda spośród
kilku sądów właściwych.
Manowska M.: Wybrane zagadnienia z zakresu procedury cywilnej 19
6) Sąd wskazany w umowie stron jest w zakresie obowiązywania tej umowy sądem wyłącznie
właściwym, jeżeli strony nie postanowiły inaczej. Nie jest to jednak właściwość
wyłączna w rozumieniu art. 38 i następnych k.p.c. Gdyby tak było, to stosownie
do art. 202 k.p.c. sąd musiałby właściwość umowną wziąć pod uwagę z urzędu w każdym
stanie sprawy.
7) Przy obecnym brzmieniu art. 202 k.p.c. nie istnieje problem, czy przed doręczeniem
odpisu pozwu pozwanemu sąd może z urzędu przekazać sprawę zgodnie z właściwością
umowną bądź ogólną, w przypadku gdy pozew wniesiono według właściwości
umownej, a do pozwu nie dołączono umowy prorogacyjnej albo gdy pozew wniesiono
według właściwości ogólnej, a do pozwu dołączono umowę prorogacyjną.
16. Badanie właściwości sądu
1) Zgodnie z art. 202 k.p.c. w obecnym brzmieniu, niewłaściwość sądu dającą się usunąć
za pomocą umowy stron sąd bierze pod rozwagę tylko na zarzut pozwanego, zgłoszony
i należycie uzasadniony przed wdaniem się w spór co do istoty sprawy. Sąd nie
bada z urzędu tej niewłaściwości również przed doręczeniem pozwu. Nieaktualne zatem
stało się stanowisko Sądu Najwyższego wyrażone w uchwale 7 sędziów (zasada
prawna) z 25 października 1965 r. (III Co 1/65, OSNC 66/7–8/107), w którym przyjęto,
że ograniczenia zakresu badania właściwości sądu przewidzianego w art. 202
(zdanie pierwsze) nie stosuje się przed doręczeniem pozwu. Świadczyło o tym sformułowanie
„na zarzut pozwanego”, gdyż odgrywanie roli pozwanego rozpoczyna się
z momentem doręczenia pozwu, a więc zawisłości sporu. Przed doręczeniem odpisu
pozwu pozwanego sąd, na podstawie art. 200 k.p.c., mógł reagować z urzędu na
każdą niewłaściwość. Wprowadzenie wyraźnego zakazu w art. 202 k.p.c. wyłączyło
tę możliwość. Do właściwości dającej się usunąć za pomocą umowy stron należy
zaliczyć właściwość miejscową ogólną, właściwość miejscową przemienną oraz właściwość
miejscową umowną. Mimo że art. 46 par. 1 k.p.c. stanowi, że sąd określony
w umowie stron będzie wyłącznie właściwy, jeżeli strony nie postanowiły inaczej,
jednak w dalszym ciągu powyższa właściwość może być usunięta za pomocą umowy
stron. Sąd bada natomiast z urzędu w każdym stanie sprawy właściwość funkcjonalną,
rzeczową i miejscową wyłączną.
2) Rozpoznanie sprawy przez sąd niewłaściwy jest zawsze uchybieniem procesowym,
jednak nie zawsze ma ono wpływ na rozstrzygnięcie. Zgodnie z art. 379 pkt 6 k.p.c.,
nieważność postępowania zachodzi tylko wówczas, gdy sąd rejonowy orzekł w sprawie,
w której sąd okręgowy jest właściwy bez względu na wartość przedmiotu sporu.
3) Kwestię badania właściwości sądu należy uzupełnić o treść art. 15 k.p.c. wyrażającego
zasadę perpetuatio fori. Zgodnie z nią sąd właściwy w chwili wniesienia pozwu
pozostaje właściwy aż do ukończenia postępowania, niezależnie od późniejszych
zmian określających tę właściwość. Dotyczy ona zarówno właściwości rzeczowej,
jak i miejscowej każdego rodzaju. Wyjątek od tej reguły wprowadza art. 193 par. 2
k.p.c. dotyczący zmiany powództwa przed sądem rejonowym.
Jeżeli natomiast sąd nie był właściwy w chwili wniesienia pozwu i dotyczyło to właściwości
miejscowej ogólnej, przemiennej bądź umownej, to ograniczenia w zakresie
możliwości przekazania sprawy do sądu właściwego zawiera art. 202 k.p.c. Następują
wówczas skutki zrównane ze skutkami wynikającymi z art. 15 k.p.c.
17. Właściwość delegacyjna
20 Materiały szkoleniowe OIRP Warszawa
1) O zastosowaniu właściwości delegacyjnej mogą decydować względy konieczności
lub celowości. W postępowaniach procesowym uruchomienie właściwości delegacyjnej
może nastąpić wyłącznie ze względów konieczności (wyjątek stanowi art. 461
par. 22 k.p.c. w postępowaniu odrębnych w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych).
Zgodnie z art. 44 k.p.c., jeżeli sąd właściwy nie może z powodu przeszkody
rozpoznać sprawy lub podjąć innej czynności, sąd nad nim przełożony wyznaczy na
posiedzeniu niejawnym inny sąd (np. niemożliwość rozpoznania wniosku o wyłączenie
sędziego z tego powodu, że wniosek ten dotyczy wszystkich sędziów danego
sądu). Według art. 45 k.p.c., jeżeli w myśl przepisów kodeksu nie można na podstawie
okoliczności sprawy ustalić właściwości miejscowej, Sąd Najwyższy na posiedzeniu
niejawnym oznaczy sąd, przed który należy wytoczyć powództwo.
2) W postępowaniu nieprocesowym odpowiednikiem art. 44 k.p.c. dotyczącym względów
konieczności jest art. 508 par. 2 k.p.c. Przepis ten jednocześnie zawiera regulację
o możliwości wyznaczenia innego sądu do rozpoznania sprawy ze względów
celowości (np. w sprawie o stwierdzenie nabycia spadku, gdzie większość uczestników
postępowania mieszka w okręgu innego sądu niż sąd spadku). W postępowaniu
nieprocesowym nie ma odpowiednika art. 45 k.p.c., gdyż stosownie do art. 508
par. 1 k.p.c. w razie braku zwykłych podstaw do określenia sądu właściwego miejscowego
właściwy do rozpoznania sprawy jest sąd rejonowy dla m. st. Warszawy.
II
Wyłączenie organów sądowych
1. Bezwzględne przyczyny wyłączenia sędziego (iudex inhabilis)
Instytucja wyłączenia sędziego jest podstawową gwarancją procesową bezstronności
sądu. Z tego względu w art. 48 k.p.c. zamieszczono przesłanki wyłączenia sędziego
z mocy samej ustawy, niezależnie od tego, czy istnieje uzasadnione podejrzenie co do
braku bezstronności sędziego.
1) W art. 48 par. 1 pkt 1 k.p.c. jako przesłankę wyłączenia sędziego wskazano okoliczność,
że sędzia jest stroną lub pozostaje z jedną ze stron w takim stosunku prawnym,
że wynik sprawy oddziałuje na jego prawa lub obowiązki. Powyższy przepis
dotyczy powiązań prawnych ze stroną, uczestnikiem postępowania, interwenientem
ubocznym, prokuratorem, pełnomocnikiem itp., nie zaś powiązań wyłącznie
osobistych czy faktycznych. Muszą one natomiast rzutować na prawa lub obowiązki
majątkowe bądź osobiste (odpowiedzialność regresowa, cesja praw). W postępowaniu
procesowym nie ma możliwości, aby sędzia był wprost stroną postępowania.
Dyspozycja art. 48 par. 1 pkt 1 k.p.c. obejmuje raczej takie sytuacje, gdy sędzia ma
status współuczestnika jednolitego niekoniecznego, niebiorącego udziału w procesie
w charakterze strony albo gdy sędzia formalnie nie bierze udziału w postępowaniu
nieprocesowym jako uczestnik, ale wynik sprawy oddziałuje na jego prawa
i obowiązki.
2) Artykuł 48 par. 1 pkt 2 i 3 k.p.c. dotyczy powiązań rodzinnych sędziego. Stopień pokrewieństwa
oblicza się według liczby urodzeń wedle zasady: ile urodzeń – tyle stopni
(quo generationes, tot gradus). Chodzi o liczbę urodzeń potrzebnych do tego, aby
dane pokrewieństwo powstało (dzielących osoby spokrewnione od wspólnego przodka).
Sędzia jest wyłączony w sprawach krewnych bądź powinowatych w linii prostej
bez ograniczeń (np. rodzice, teściowie, dziadkowie sędziego i jego współmałżonka,
dzieci, pasierbowie). Wyłączenie wobec krewnych w linii bocznej do IV-go stopnia
obejmuje rodzeństwo (II stopień), dzieci rodzeństwa i wnuki rodzeństwa. Wyłączenie
wobec powinowatych w linii bocznej do drugiego stopnia obejmuje rodzeństwo małżonka
sędziego. Powinowactwo jest stosunkiem symetrycznym. Należy zatem pamiętać,
że zostaje ono nawiązane nie tylko przez sędziego z rodziną męża lub żony,
lecz także przez rodzinę męża lub żony, np. brata sędziego z sędzią. Stosunek powi22
Materiały szkoleniowe OIRP Warszawa
nowactwa istnieje zatem np. nie tylko między sędzią a bratem jego męża lub żony,
lecz także między sędzią a żoną brata sędziego.
Istotne jest, że sędzia spokrewniony lub spowinowacony w stopniu określonym w art. 48
par. 1 pkt 2 z osobą wchodzącą w skład organu działającego w imieniu osoby prawnej będącej
stroną jest wyłączony od rozpoznania sprawy z mocy ustawy (uchwała SN z 9 lutego
2000 r., III CZP 37/99, OSNC 00/7–8/125). Wyłączenie z mocy ustawy nie dotyczy
natomiast stosunków rodzinnych z członkiem osoby prawnej, np. wspólnikiem, akcjonariuszem.
3) Na podstawie art. 48 par. 1 pkt 5 k.p.c. wyłączeni są z mocy ustawy od rozpoznania
sprawy w drugiej instancji i w postępowaniu kasacyjnym wszyscy sędziowie, którzy
brali udział w wydaniu wyroku odpowiednio w pierwszej lub drugiej instancji.
4) W wyroku z 20 lipca 2004 r. (Sk 19/02, OTK – A 04/7/67) Trybunał Konstytucyjny
stwierdził, że art. 48 par. 1 pkt 5 k.p.c. w związku z art. 401 pkt 1 i art. 379 pkt 4
k.p.c. w zakresie, w jakim ogranicza wyłączenie sędziego z mocy ustawy tylko do
spraw, w których rozstrzyganiu brał udział w instancji bezpośrednio niższej, jest niezgodny
z art. 45 ust. 1 Konstytucji RP. W sprawie będącej przedmiotem rozpoznania
przez TK sędzia, który wydał nakaz zapłaty, orzekał następnie w sądzie drugiej
instancji, który zmienił wyrok sądu pierwszej instancji w ten sposób, że uchylił nakaz
zapłaty i oddalił powództwo. Sędzia, który wydał nakaz zapłaty albo wyrok zaoczny,
nie podlega natomiast wyłączeniu z mocy ustawy od rozpoznania zarzutów
bądź sprzeciwu i wydania wyroku w pierwszej instancji. Nie są to bowiem ustrojowo
określone instancje (uchwała SN z 18 marca 2005 r., III CZP 97/04, Wokanda
05/4/11). Takie stanowisko zajął również Trybunał Konstytucyjny w uzasadnieniu
wyroku z 26 czerwca 2006 r. (SK 55/05, OTK – A 06/6/67), wskazując, że na skutek
sprzeciwu od wyroku zaocznego sprawa jest badana od początku i postępowanie to
nie ma charakteru kontrolnego.
5) Sędzia, który uczestniczył w wydaniu wyroku, nie jest wyłączony z mocy ustawy
od dalszych czynności w postępowaniu międzyinstancyjnym (postanowienia SN
z 22 sierpnia 1974 r., II CZ 161/74, LEX 7575, z 3 października 2001 r., V CZ 162/01,
LEX 53082, z 24 lutego 2003 r., II UZ 117/02, OSNP – wkł. 03/16/8, z 16 grudnia
2005 r., II PZ 45/05, OSNP 06/21–22/332).
6) Wyłączenie sędziego z mocy ustawy dotyczy także sytuacji określonych w art. 386
par. 2 k.p.c. i art. 39815 par. 2 k.p.c. Sporne jest w orzecznictwie, czy ograniczenia
określone w tych przepisach dotyczą również postępowania zażaleniowego (art. 397
par. 2 k.p.c.). Za takim stanowiskiem opowiedział się Sąd Najwyższy w uchwale
z 25 sierpnia 1989 r. (III CZP 72/89, PS 93/3), w wyroku z 18 lutego 2005 r. (V CK
474/04, LEX 147223) oraz w postanowieniu z 28 stycznia 2004 r. (IV CK 155/03, M.
Prawn. 07/2/98). Odmienny pogląd wyraził Sąd Najwyższy w uchwałach z 15 stycznia
1992 r. (III CZP 144/91, OSNC 92/7–8/131) oraz z 23 sierpnia 2006 r. (III CZP
56/06, OSNC 07/3/43), jak również w wyroku z 7 lipca 2005 r. (II PK 349/04, OSNP
06/9–10/155) oraz Trybunał Konstytucyjny w wyroku z 23 października 2006 r. (SK
42/04, OTK – A 06/9/125). Dodatkowym argumentem przemawiającym za słusznością
drugiego stanowiska jest brzmienie art. 3941 par. 3 k.p.c. odsyłającego do odpowiedniego
stosowania w postępowaniu zażaleniowym art. 39815 k.p.c., ale jedynie
w zakresie zdania pierwszego par. 1.
Manowska M.: Wybrane zagadnienia z zakresu procedury cywilnej 23
7) Nie podlega wyłączeniu sędzia, który tylko częściowo brał udział w rozpoznaniu
sprawy, ale nie w fazie podjęcia decyzji (zobacz uzasadnienie wyroku TK z 23 października
2006 r., SK 42/04, OTK – A 06/9/125).
8) Pojęcie aktu prawnego w rozumieniu art. 48 par. 1 pkt 5 k.p.c. obejmuje akty notarialne,
akty stanu cywilnego, umowy prywatne, ugody, akty administracyjno-prawne,
niezależnie od tego, czy zostały sporządzone z udziałem sędziego jako osoby prywatnej
czy działającej urzędowo (np. jako notariusz, kierownik USC).
9) Przez sprawę o ważność aktu sporządzonego z udziałem sędziego (art. 48 par. 1 pkt 5
k.p.c.) należy rozumieć nie tylko sprawę, w której przedmiotem żądania jest ustalenie
ważności (nieważności) aktu prawnego, lecz także gdy przesłanką rozstrzygnięcia
jakiegokolwiek innego żądania jest ważność takiego aktu (wyrok SN z 1 grudnia
1999 r., I CKN 257/98, OSNC 00/6/110). Do takiej kategorii spraw zalicza się również
sprawę, gdzie przesłanką żądania pozwu jest zarzut nieważności ugody sądowej lub
zarzut wad oświadczenia woli, uprawniających do uchylenia się od skutków prawnych
tej ugody (uchwała SN z 24 sierpnia 1971 r., III CZP 45/71, OSNC 72/3/45).
10) Przez akt rozpoznany w rozumieniu art. 48 par. 1 pkt 5 k.p.c. należy rozumieć sytuację,
gdy kwestia ważności tego aktu była już przedmiotem badania przez sędziego
w innym postępowaniu jako przesłanka pewnych czynności prawnych (np. sporządzenie
przez późniejszego sędziego aktu notarialnego przy wykorzystaniu pełnomocnictwa
sporządzonego przez innego notariusza, a następnie orzekanie przez
sędziego w sprawie ważności aktu notarialnego sporządzonego przez jeszcze innego
notariusza, ale przy pomocy tego samego pełnomocnictwa). Nie dotyczy to kwestii
rozstrzygniętych wyrokiem sądowym.
11) Artykuł 48 par. 3 k.p.c. stanowiący, że sędzia, który brał udział w wydaniu orzeczenia
objętego skargą o wznowienie, nie może orzekać co do tej skargi, oznacza, że
w wypadku, gdy to orzeczenie zapadło w sprawie prowadzonej w kilku instancjach
od rozpoznania skargi są wyłączeni wszyscy sędziowie orzekający w sprawie, w której
zapadło orzeczenie objęte tą skargą w którejkolwiek instancji (postanowienie SN
z 22 lutego 2007 r., IV CSK 9/07, LEX 274135). Wydaje się, że ograniczenie zawarte
w powołanym przepisie nie dotyczy sytuacji, gdy na skutek uwzględnienia skargi
postępowanie toczy się w dalszym ciągu, np. zmieniono postanowienie sądu drugiej
instancji przez uchylenie postanowienia sądu pierwszej instancji o odrzuceniu zarzutów
od nakazu zapłaty albo zmieniono wyrok sądu drugiej instancji przez uchylenie
wyroku sądu pierwszej instancji i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania
temu sądowi. Wynika to z różnicy sformułowania art. 413 k.p.c., który stanowi, że
od orzekania w całym postępowaniu ze skargi o wznowienie jest wyłączony sędzia,
którego udziału lub zachowania się w procesie poprzednim dotyczy skarga.
12) Rozpoznanie sprawy przez sędziego podlegającego wyłączeniu z mocy ustawy prowadzi
do nieważności postępowania (art. 379 pkt 4 k.p.c.). Stanowi także podstawę
skargi o wznowienie postępowania, ale tylko wówczas, gdy strona przed uprawomocnieniem
się wyroku nie mogła domagać się wyłączenia (art. 401 pkt 1 k.p.c.).
Domaganie się przez stronę wyłączenia sędziego, o jakim mowa w art. 401 pkt 1
k.p.c., może przybrać formę wniosku, zastrzeżenia czy zarzutu.
2. Wyłączenie sędzigo na wniosek (iudex suspectus)
1) Artykuł 49 k.p.c. w obecnym brzmieniu stanowi, że niezależnie od przyczyn wymienionych
w art. 48 k.p.c. sąd wyłącza sędziego na jego żądanie lub na wniosek strony,
24 Materiały szkoleniowe OIRP Warszawa
jeżeli istnieje okoliczność tego rodzaju, że mogłaby wywołać uzasadnioną wątpliwość
co do bezstronności sędziego w danej sprawie.
2) Nie jest dopuszczalne żądanie wyłączenia „sądu”. Taki wniosek jako niedopuszczalny
podlega odrzuceniu (postanowienie SN z 8 grudnia 1999 r., III AO 54/99, M. Prawn.
00/5/269).
3) Wniosek o wyłączenie sędziego musi określać osobę (tożsamość) sędziego, którego
dotyczy, oraz wskazywać zindywidualizowane przyczyny wyłączenia. Braki
lub niedokładności wniosku w tym zakresie uniemożliwiają nadanie mu właściwego
biegu, co powoduje wszczęcie postępowania przewidzianego w art. 130 k.p.c.
Przeprowadza je sąd (przewodniczący), przed którym sprawa się toczy (postanowienie
SN z 21 kwietnia 2004 r., III CO 2/04, OSNC 04/12/207).
4) Termin określony w art. 50 par. 2 k.p.c. (przystąpienie do sprawy) dotyczy tylko sędziego,
co do którego został złożony wniosek o wyłączenie, i tylko strony. Nie obejmuje
on żądania samego sędziego ani sytuacji, gdy zachodzą przesłanki wyłączenia
sędziego z mocy ustawy.
5) Sędzia, co do którego złożono wniosek o wyłączenie, może pełnić tylko czynności
niecierpiące zwłoki, np. rozpoznać wniosek o udzielenie zabezpieczenia. W przypadku
gdy wniosek składa sam sędzia, nie powinien on dokonywać nawet czynności
niecierpiących zwłoki.
6) O wyłączeniu rozstrzyga sąd, w którym sprawa się toczy, a gdyby sąd ten nie mógł
wydać postanowienia z powodu braku liczby sędziów (skład trzyosobowy zawodowy)
– sąd nad nim przełożony. Sądem przełożonym nad sądem rejonowym jest sąd
okręgowy drugiej instancji, nad sądem okręgowym – sąd apelacyjny, a nad sądem
apelacyjnym – Sąd Najwyższy (uchwała SN z 6 marca 1998 r., III CZP 70/97, OSNC
98/9/132).
7) W art. 531 k.p.c. zostały przewidziane szczególne przesłanki odrzucenia wniosku
o wyłączenie sędziego. Zawiera on dwie odrębne grupy przyczyn. Po pierwsze, odrzuceniu
podlega ponowny wniosek oparty na tych samych okolicznościach. Po drugie,
odrzuceniu podlega wniosek oczywiście bezzasadny, nawet jeśli został on złożony
po raz pierwszy. O odrzuceniu orzeka sąd rozpoznający sprawę. Przepis art. 51 k.p.c.
stosuje się odpowiednio. Interpretacja tego przepisu może iść w dwóch kierunkach.
Można uznać, że wniosek podlega odrzuceniu przez sąd w takim składzie, jaki jest
ogólnie właściwy do rozpoznania danej sprawy, tyle że w innym personalnie składzie.
Prawidłowa jednak wydaje się koncepcja, że wniosek odrzuca sąd personalnie
w takim składzie co rozpoznający sprawę, na co wskazuje odesłanie do art. 51 k.p.c.
Jeśli sędzia rozpoznający sprawę dojdzie do przekonania, że wniosek nie podlega odrzuceniu,
wstrzymuje się od dalszego udziału w sprawie, a wniosek podlega rozpoznaniu
w zwykłym trybie. Jeszcze inne stanowisko zaprezentował Sąd Apelacyjny
w Gdańsku w wyroku z 8 lutego 2008 r. (I ACa 1273/07, POSAG 08/1/63), stwierdzając,
że w uregulowaniu normatywnym zawartym w art. 531 k.p.c. chodzi o sąd
w znaczeniu ustrojowym. O odrzuceniu wniosku powinien zatem orzec sąd, w którym
sprawa się toczy, w składzie trzech sędziów zawodowych. Stanowisko to nie wydaje
się prawidłowe, zważywszy na celową różnicę sformułowań użytych w art. 52
par. 1 k.p.c. („sąd, w którym sprawa się toczy”) i art. 531 (sąd rozpoznający sprawę”).
8) Zgodnie z art. 394 par. 1 pkt 10 k.p.c., zażalenie przysługuje tylko na postanowienie,
którego przedmiotem jest oddalenie wniosku o wyłączenie sędziego. Zażalenie nie
Manowska M.: Wybrane zagadnienia z zakresu procedury cywilnej 25
przysługuje zatem ani na postanowienie wyłączające sędziego – na wniosek strony
bądź samego sędziego, ani na postanowienie odmawiające wyłączenia sędziego
na jego wniosek, ani też na postanowienie w przedmiocie odrzucenia wniosku lub
zarządzenie o zwrocie wniosku o wyłączenie sędziego. Takie niezaskarżalne postanowienie
może być kwestionowane przez stronę jedynie w trybie art. 380 k.p.c. Nie
przysługuje również zażalenie na postanowienie oddalające wniosek o wyłączenie
sędziego sądu drugiej instancji ani, co oczywiste, postanowienie Sądu Najwyższego
w tej kwestii (uchwała 7 sędziów SN z 8 czerwca 1988 r., III CZP 16/88, OSNC 89/1/6,
postanowienie SN z 18 kwietnia 2001 r., III AO 7/01, OSNAP – wkł. 01/14/3). Sporna
w orzecznictwie jest kwestia przysługiwania zażalenia na postanowienie sądu drugiej
instancji działającego w zastępstwie sądu pierwszej instancji oddalające wniosek
o wyłączenie sędziego sądu pierwszej instancji. Za przysługiwaniem zażalenia
na to postanowienie opowiedział się Sąd Najwyższy w postanowieniu z 28 września
2001 r. (I PZ 57/01, OSNP 03/17/417). Przeciwny pogląd (zasadny w świetle art. 3941
k.p.c.) wyraził Sąd Najwyższy w postanowieniach z 7 czerwca 1991 r. (I CZ 9/91, OSP
92/4/100) oraz z 19 maja 2006 r. (I CZ 27/06, LEX 200913).
9) Rozpoznanie sprawy przez sędziego, który powinien być wyłączony na wniosek, nie
powoduje nieważności postępowania ani nie jest podstawą skargi o wznowienie postępowania.
Okoliczność ta może być podnoszona przez stronę w apelacji jako naruszenie
przepisów postępowania, które mogło mieć wpływ na wynik sprawy.
3. Wyłączenie innych organów sądowych
1) Artykuł 54 k.p.c. stanowi, że przepisy działu dotyczącego wyłączenia sędziego stosuje
się odpowiednio do wyłączenia ławników oraz innych organów sądowych i prokuratora.
Wniosek o wyłączenie ławnika sąd rozstrzyga zgodnie z przepisami poprzedzającymi,
a wniosek o wyłączenie pozostałych osób przekazuje odpowiedniemu
organowi nadrzędnemu. Pełną procedurę wyłączenia sędziego, łącznie z zażaleniem
na podstawie art. 394 par. 1 pkt 10 k.p.c., stosuje się do wyłączenia ławnika. Inne
organy sądu to według doktryny referendarze, komornicy, protokolanci, inspektorzy
pracy i rzecznicy konsumentów. Dwóch ostatnich grup nie można jednak uznać
za organy sądu. Zarówno ławnik, jak i organy sądu podlegają wyłączeniu zarówno
z mocy ustawy (art. 48 k.p.c.), jak i na wniosek stron. Na oddalenie wniosku o ich wyłączenie
nie przysługuje zażalenie (uchwała SN z 3 kwietnia 1987 r., III CZP 12/87,
OSNC 88/6/80).
4. Wyłączenie biegłego
1) Zgodnie z art. 281 k.p.c., aż do ukończenia czynności biegłego strona może żądać
jego wyłączenia z przyczyn, z jakich można żądać wyłączenia sędziego. Gdy strona
zgłasza wniosek o wyłączenie biegłego po rozpoczęciu przez niego czynności, jest
obowiązana uprawdopodobnić, że przyczyna wyłączenia powstała później lub że
przedtem nie była jej znana.
2) O wyłączeniu biegłego orzeka sąd, gdyż biegły nie jest organem sądu, a wniosek o jego
wyłączenie jest wnioskiem procesowym.
3) Na postanowienie oddalające wniosek o wyłączenie biegłego nie przysługuje zażalenie.
Do wniosku o wyłączenie biegłego stosuje się bowiem tylko podstawy wyłączenia
sędziego, nie zaś całą procedurę (postanowienie SN z 6 grudnia 1982 r.,
I CZ 116/82, OSNC 83/8/120 oraz z 26 kwietnia 1982 r., IV CZ 58/82, OSNC 82/11–
12/175). Strona może jednak kwestionować tę decyzję sądu w trybie art. 380 k.p.c.
26 Materiały szkoleniowe OIRP Warszawa
4) Jeżeli między biegłym a jedną ze stron lub jej przedstawicielem zachodzi stosunek
tego rodzaju, że mógłby wywoływać wątpliwości co do bezstronności biegło, to
brak stosownego wniosku strony i niezastosowanie przez sąd art. 49 k.p.c. nie stoi
na przeszkodzie uwzględnienia tej okoliczności w ramach sędziowskiej oceny wiarygodności
i mocy dowodów na podstawie art. 233 par. 1 k.p.c. (wyrok SN z 21 marca
2001 r., I PKN 618/00, OSNP 03/2/29).
5) Biegły podlega również wyłączeniu z mocy ustawy z powodu przyczyn określonych
w art. 48 k.p.c. w każdym stanie sprawy. Stanowisko takie zajął Sąd Najwyższy w wyrokach
z 25 marca 1975 r. (II CR 55/75, OSNCP 76/5/110), z 16 kwietnia 1997 r. (II
UKN 53/97, OSNAPUS 98/2/51), z 28 sierpnia 2008 r. (III CSK 98/08), w uchwale
z 21 listopada 2006 r. (III CZP 76/06, OSNC 07/7–8/100). Odmienny pogląd wyraził
Sąd Najwyższy w wyroku z 28 listopada 2000 r. (II UKN 74/00, OSNAPUS 02/12/293),
wskazując, że wyłączenie biegłego po rozpoczęciu przez niego czynności może nastąpić
tylko na żądanie strony, także z przyczyn z art. 48 k.p.c.
III
Zdolność sądowa i procesowa.
Sposoby uzupełniania braków.
Konsekwencje braków
1. Pojęcie zdolności sądowej
1) Zdolność sądowa to zdolność do występowania w jakimkolwiek sądowym postępowaniu
cywilnym jako strona lub uczestnik postępowania. Należy odróżnić ją od legitymacji,
która decyduje o zdolności, interesie prawnym strony do występowania
w konkretnym procesie ze względu na przysługujące jej lub przeciwko niej prawa
podmiotowe. Brak legitymacji prowadzi do oddalenia powództwa. Brak zdolności
sądowej jest przesłanką odrzucenia pozwu. Zdolność sądowa odpowiada w zasadzie
zdolności prawnej, bo tylko wówczas, gdy dany podmiot może być podmiotem praw
i obowiązków, powinien mu przysługiwać przymiot strony.
2) Zgodnie z art. 64 par. 1 k.p.c., zdolność sądową posiadają osoby fizyczne (każdy człowiek
od chwili urodzenia – art. 8 par. 1 k.c. oraz nasciturus w ściśle określonych
przypadkach, np. art. 4461 k.c., art. 927 par. 2 k.c.) oraz osoby prawne (art. 33 k.c.).
W zdolność sądową, co obecnie wynika wprost z przepisów k.p.c., zostały także wyposażone
wszelkie jednostki organizacyjne niebędące osobami prawnymi, którym
ustawa przyznaje zdolność prawną (art. 64 par. 11 k.p.c. Zdolność sądową mają także
organizacje społeczne niebędące osobami prawnymi, którym ustawa przyznaje
zdolność prawną. Nie ma zdolności sądowej spółka cywilna, ale jej wspólnicy. Mając
na uwadze regulację zawartą w art. 864 k.c., wierzyciel może pozwać za zobowiązania
spółki jednego, kilku bądź wszystkich wspólników odpowiadających solidarnie.
Należy jednak pamiętać, że zgodnie z art. 778 k.p.c. do egzekucji ze wspólnego majątku
wspólników spółki prawa cywilnego jest konieczny tytuł egzekucyjny wydany
przeciwko wszystkim wspólnikom.
2. Pojęcie zdolności procesowej
1) Zdolność procesowa to zdolność do dokonywania czynności procesowych. Nie każda
osoba mająca zdolność sądową posiada zdolność procesową, tak jak nie każda osoba
posiadająca zdolność prawną ma zdolność do czynności prawnych.
2) Zgodnie z art. 65 par. 1 k.p.c., zdolność do czynności procesowych mają osoby fizyczne
posiadające pełną zdolność do czynności prawnych, osoby prawne, inne jednostki
organizacyjne oraz organizacje społeczne, o których mowa w art. 64 k.p.c. Na
gruncie postępowania procesowego, odmiennie niż na gruncie prawa cywilnego, nie
28 Materiały szkoleniowe OIRP Warszawa
ma pojęcia ograniczonej zdolności procesowej. Osoba fizyczna, która ma ograniczoną
zdolność do czynności prawnych, ma zdolność w sprawach wynikających z czynności
prawnych, których może dokonywać samodzielnie.
3) W przypadku osób prawnych, innych jednostek organizacyjnych oraz organizacji
społecznych mających zdolność sądową mamy do czynienia nie z pojęciem zdolności
procesowej, ale działaniem przez prawidłowo ukonstytuowane organy albo
przez osoby uprawnione do działania w ich imieniu (art. 67 par. 2 k.p.c.), przy czym
za Skarb Państwa czynności procesowe podejmuje organ państwowej jednostki organizacyjnej,
z której działalnością wiąże się dochodzone roszczenie, lub organ jednostki
nadrzędnej. W zakresie określonym ustawą z 8 lipca 2005 r. o Prokuratorii
Generalnej Skarbu Państwa (Dz. U. z 2005 r. nr 169, poz. 1417) za Skarb Państwa
czynności procesowe podejmuje Prokuratoria Generalna Skarbu Państwa.
3. Braki zdolności sądowej osoby fizycznej
1) Brak zdolności sądowej występujący u osoby fizycznej od początku procesu ma miejsce
wówczas, gdy:
– pozew został wniesiony przeciwko osobie nieżyjącej,
– pozew został wniesiony przez osobę nieżyjącą (druga sytuacja może mieć miejsce
wówczas, gdy pozew został wniesiony np. przez pełnomocnika, gdy mocodawca
zmarł po udzieleniu pełnomocnictwa, a przed datą wniesienia pozwu,
albo też, gdy powód skorzystał przy wniesieniu pozwu z pomocy osoby trzeciej,
która nadała go na poczcie bądź złożyła pozew w biurze podawczym sądu już po
śmierci powoda).
2) Konsekwencje braku zdolności sądowej występującego od początku postępowania:
a) w przypadku braku zdolności sądowej po stronie powodowej lub pozwanej –
odrzucenie pozwu bez możliwości uzupełnienia tego braku (art. 199 par. 1 pkt 3
k.p.c.);
b) w przypadku wniesienia pozwu przez organizację społeczną bądź prokuratora
na rzecz nieżyjącej osoby – odrzucenie pozwu bez możliwości uzupełnienia tego
braku (art. 199 par. 1 pkt 3 k.p.c.);
c) w postępowaniu nieprocesowym odrzucenie wniosku następuje tylko wówczas,
gdy brak dotyczy wnioskodawcy. Brak zdolności sądowej podmiotu zainteresowanego
wskazanego przez wnioskodawcę powoduje odmowę wezwania do udziału
w sprawie i obowiązek wskazania jego następców prawnych (zobacz postanowienie
SN z 10 listopada 2005 r., III CK 168/05, LEX 186835);
d) rozpoznanie sprawy przy braku zdolności sądowej jest przyczyną nieważności
postępowania (art. 379 pkt 2 k.p.c.) i podstawą skargi o wznowienie postępowania
(art. 401 pkt 2 k.p.c.).
3) Brak zdolności sądowej osoby fizycznej w toku postępowania występuje wówczas,
gdy powód, pozwany, uczestnik postępowania umrze w toku postępowania.
4) Konsekwencje braku zdolności sądowej osoby fizycznej występującego w toku postępowania:
a) zasadą jest zawieszenie postępowania na podstawie art. 174 par. 1 pkt 1 k.p.c.;
b) w przypadku gdy zostaną wskazani albo zgłoszą się spadkobiercy zmarłego, postępowanie
podlega podjęciu – art. 180 par. 1 pkt 1 k.p.c.;
Manowska M.: Wybrane zagadnienia z zakresu procedury cywilnej 29
c) w przypadku niewskazania bądź niezgłoszenia się spadkobierców zmarłego w ciągu
pięciu lat od daty zawieszenia postępowania – postępowanie podlega umorzeniu
– art. 182 par. 1 k.p.c.;
d) jeżeli w ciągu roku od dnia postanowienia o zawieszeniu postępowania nie zgłoszą
się lub nie zostaną wskazani następcy prawni zmarłej strony, sąd może z urzędu
zwrócić się do sądu spadku o ustanowienie kuratora spadku, chyba że taki
kurator został ustanowiony już wcześniej;
e) w sytuacji gdy proces dotyczy praw lub obowiązków ściśle osobistych, nieprzechodzących
na spadkobierców, postępowanie podlega umorzeniu bez uprzedniego
zawieszenia, na podstawie art. 355 par. 1 k.p.c., gdyż wydanie wyroku staje się
niedopuszczalne (np. powództwo o eksmisję, o rozwiązanie umowy dożywocia
itp.);
f) rozpoznanie sprawy przy braku zdolności sądowej jest przyczyną nieważności
postępowania (art. 379 pkt 2 k.p.c.) i podstawą skargi o wznowienie postępowania
(art. 401 pkt 2 k.p.c.).
4. Brak zdolności procesowej
1. Osoba fizyczna, która nie ma zdolności procesowej, musi działać w postępowaniu
przez przedstawiciela ustawowego. Brak zdolności procesowej sprowadza się do problemu
ustalenia bądź ustanowienia przedstawiciela ustawowego osoby fizycznej albo
też potwierdzenia czynności przez takiego przedstawiciela.
2. Przedstawiciele ustawowi:
a) art. 98 par. 1 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego (dalej „k.r. i op.”) rodzice reprezentują
osobę małoletnią, jeśli przysługuje im władza rodzicielska. Żadne z rodziców
nie może reprezentować dziecka w sprawach wymienionych w art. 98
par. 2 k.r. i op. (art. 98 par. 3 k.r. i op.);
b) opiekun reprezentuje dziecko wówczas, gdy rodzice nie żyją lub są oni pozbawieni
władzy rodzicielskiej albo władza ta została zawieszona bądź są nieznani
(art. 145 k.r. i op., art. 94 par. 3 k.r. i op.). Opiekun reprezentuje również ubezwłasnowolnionego
całkowicie, gdy nie pozostaje on już pod władzą rodzicielską
(art. 13 par. 2 k.c.). Opiekun podlega szerszym ograniczeniom w zakresie możliwości
reprezentacji niż rodzice (art. 159 par. 1 k.r. i op.);
c) kurator zostaje ustanowiony celem reprezentacji w przypadkach wskazanych
w ustawie, a zakres jego uprawnień powinien być określony w postanowieniu
sądu. Reprezentuje on małoletniego w przypadku wyłączenia reprezentacji rodziców
lub opiekunów (art. 99 k.r. i op.), ubezwłasnowolnionego częściowo (art. 181
k.r. i op., art. 16 par. 2 k.c.), dziecko poczęte, lecz jeszcze nienarodzone (art. 182
k.r. i op.);
d) doradca tymczasowy jest przedstawicielem ustawowym osoby, co do której toczy
się postanowienie o ubezwłasnowolnienie (art. 549 k.p.c.). Taką osobę traktuje
się wówczas tak, jakby była ubezwłasnowolniona częściowo.
3) Brak zdolności procesowej osoby fizycznej istniejący od początku postępowania zawsze
jest możliwy do usunięcia. Usunięcie tego braku może nastąpić przez:
– uzyskanie pełnoletniości przez małoletniego,
– uchylenie ubezwłasnowolnienia,
– wezwanie przedstawiciela ustawowego,
30 Materiały szkoleniowe OIRP Warszawa
– zwrócenie się z urzędu przez sąd rozpoznający sprawę do sądu opiekuńczego
o ustanowienie przedstawiciela ustawowego (art. 70 k.p.c.),
– ustanowienie kuratora w przypadkach niecierpiących zwłoki (art. 69 k.p.c.).
Zgodnie z art. 70 par. 2 k.p.c., sąd może tymczasowo dopuścić osobę niemającą zdolności
procesowej pod warunkiem uzupełnienia braku i potwierdzenia czynności.
4) Konsekwencje braku zdolności procesowej występującego od początku postępowania:
– nieuzupełnienie braku zdolności procesowej osoby fizycznej ma miejsce wówczas,
gdy wezwany przedstawiciel ustawowy nie potwierdzi dokonanych przez
stronę czynności procesowych lub nie potwierdzi ich sama strona po uzyskaniu
zdolności procesowej;
– odpowiednim postanowieniem, jakie powinien wydać sąd w przypadku niepotwierdzenia
czynności powoda, jest postanowienie o odrzuceniu pozwu (art. 71
k.p.c., art. 199 par. 1 pkt 3 k.p.c.);
– w przypadku niepotwierdzenia czynności dokonanych z udziałem pozwanego
niemającego zdolności procesowej nigdy nie dochodzi do odrzucenia pozwu.
Nie przewiduje takiej sytuacji art. 199 par. 1 pkt 3 k.p.c. W takim przypadku sąd,
stosownie do art. 71 k.p.c., zniesie postępowanie w zakresie dotkniętym nieważnością
i powtórzy postępowanie od początku z udziałem przedstawiciela ustawowego
pozwanego;
– rozpoznanie sprawy z udziałem strony niemającej zdolności procesowej i bez
udziału jej przedstawiciela ustawowego jest przyczyną nieważności postępowania
(art. 379 par. 1 pkt 2 k.p.c.) oraz podstawą wznowienia postępowania (art. 401
pkt. 2 k.p.c.).
5) Brak zdolności procesowej osoby fizycznej występujący w toku postępowania ma
miejsce w przypadku:
– śmierci przedstawiciela ustawowego,
– ubezwłasnowolnienia częściowego albo całkowitego strony,
– utraty przez przedstawiciela ustawowego zdolności procesowej bądź utraty charakteru
takiego przedstawiciela.
Brak ten zawsze może zostać uzupełniony.
6) Konsekwencje braku zdolności procesowej strony w toku postępowania:
– zawieszenie postępowania z urzędu na podstawie art. 174 par. 1 pkt 2 k.p.c.;
– art. 180 par. 1 pkt 3 k.p.c. nakazuje podjąć postępowanie z urzędu z chwilą ustanowienia
przedstawiciela ustawowego. Sąd rozpoznający sprawę powinien zwrócić
się z urzędu do sądu opiekuńczego o ustanowienie takiego przedstawiciela;
– rozpoznanie sprawy z udziałem strony niemającej zdolności procesowej i przy
braku przedstawiciela ustawowego jest przyczyną nieważności postępowania
(art. 379 par. 1 pkt 2 k.p.c.) oraz podstawą wznowienia postępowania (art. 401
pkt. 2 k.p.c.).
5. Brak zdolności sądowej jednostek organizycjnych
1) Brak zdolności sądowej jednostek organizacyjnych istniejący od początku postępowania
ma miejsce wówczas, gdy:
– zlikwidowano osobę prawną, organizację społeczną bądź inną jednostkę organizacyjną
posiadającą zdolność prawną;
– nastąpiła odmowa rejestracji ze strony właściwego organu;
Manowska M.: Wybrane zagadnienia z zakresu procedury cywilnej 31
– został wydany zakaz prowadzenia określonej działalności przez właściwy organ (dotyczy
niektórych jednostek organizacyjnych);
– występuje w obrocie pewien podmiot (zespół osobowy) legalnie istniejący, ale nienależący
do kręgu jednostek organizacyjnych posiadających zdolność sądową, np.
urząd gminy.
2) Konsekwencje braku zdolności sądowej jednostki organizacyjnej istniejącego od początku
postępowania:
a) usuwalny brak zdolności sądowej jednostki organizacyjnej zachodzi wówczas, gdy
jednostka ta jest w organizacji i oczekuje na dopełnienie czynności pozwalających
na uzyskanie przez nią osobowości prawnej bądź tylko zdolności prawnej. Ta grupa
przypadków uległa znacznemu ograniczeniu wobec wprowadzenia do obrotu prawnego
kategorii spółek kapitałowych w organizacji, posiadających zdolność sądową.
W przypadku usuwalnego braku zdolności sądowej, niezależnie od tego, po której
stronie występuje, sąd ma obowiązek wyznaczenia odpowiedniego terminu sądowego
do jego usunięcia, który może zostać przedłużony (art. 70 par. 1 k.p.c.). Dopiero
po bezskutecznym upływie wyznaczonego terminu sąd powinien odrzucić pozew
(art. 71 k.p.c. w związku z art. 199 par. 1 pkt 3 i par. 2 k.p.c.);
b) nieusuwalny brak zdolności sądowej występuje w pozostałych przypadkach wymienionych
w pkt 1. Pozew powinien zostać wówczas odrzucony bez wyznaczania terminu
do usunięcia braku zdolności sądowej, niezależnie od tego, po której stronie
występuje (art. 71 k.p.c. w związku z art. 199 par. 1 pkt 3 k.p.c.). Nie ma jednolitości
co do rozstrzygnięcia powyższego problemu w orzecznictwie Sądu Najwyższego.
W części orzeczeń przyjęto w istocie, że nieusuwalny brak zdolności sądowej może
być usunięty przez sprostowanie oznaczenia strony, np. przez sprecyzowanie, że pozwanym
jest w istocie nie urząd miasta, ale miasto jako samorządowa osoba prawna
(zobacz postanowienie SN z 11 kwietnia 1968 r., II CR 59/68, LEX 6312). Z kolei
w postanowieniu z 24 września 2004 r. (I CK 131/04, OSNC 05/9/156) Sąd Najwyższy
wyjaśnił, że przesłanką warunkującą uzupełnienie braku w zakresie zdolności sądowej
jest zachowanie tożsamości strony dotkniętej tym brakiem. W sprawie będącej
przedmiotem rozpoznania przez Sąd Najwyższy pozwanym była Okręgowa Rada
Adwokacka, która nie ma zdolności sądowej, a jest organem Izby Adwokackiej, posiadającej
zdolność sądową. Sąd Najwyższy wskazał, że właściwym rozstrzygnięciem
było odrzucenie pozwu, gdyż Okręgowa Rada Adwokacka nie mogła uzyskać zdolności
sądowej;
c) rozpoznanie sprawy z udziałem strony nieposiadającej zdolności sądowej jest przyczyną
nieważności postępowania (art. 379 pkt 2 k.p.c.) i podstawą skargi o wznowienie
postępowania (art. 401 pkt 2 k.p.c.).
3) Utrata zdolności sądowej przez jednostkę organizacyjną w toku procesu ma miejsce przy
likwidacji tej jednostki, co powoduje, że sprawie nie można nadać dalszego biegu.
4) Konsekwencje utraty zdolności sądowej przez jednostkę organizacyjną w toku postępowania:
a) ponieważ postępowanie nie może się toczyć w dalszym ciągu, podlega ono zawieszeniu
przez sąd z urzędu na podstawie art. 174 par. 1 pkt 1 k.p.c.;
b) jeżeli zlikwidowana jednostka organizacyjna ma następcę prawnego, sąd na podstawie
art. 180 par. 1 pkt 2 k.p.c. powinien podjąć postępowanie z chwilą jego ustalenia;
32 Materiały szkoleniowe OIRP Warszawa
c) jeżeli następca prawny jednostki organizacyjnej nie zostanie wskazany w ciągu
roku od daty zawieszenia, postępowanie podlega umorzeniu po upływie tego czasu
(art. 182 par. 1 k.p.c.);
d) jeżeli zlikwidowana jednostka organizacyjna nie posiada następcy prawnego, postępowanie
podlega umorzeniu bez konieczności oczekiwania na upływ jednego roku
od momentu zawieszenia;
e) rozpoznanie sprawy z udziałem strony nieposiadającej zdolności sądowej jest przyczyną
nieważności postępowania (art. 379 pkt 2 k.p.c.) i podstawą skargi o wznowienie
postępowania (art. 401 pkt 2 k.p.c.).
6. Braki w składzie organów jednostki organizacyjnej
1) Braki w składzie organów jednostki organizacyjnej istniejące od początku procesu
mają miejsce wówczas, gdy skład osobowy tych organów nie pozwala na prawidłową
reprezentację, o jakiej mowa w art. 67 par. 1 k.p.c.
2) Konsekwencje braków w składzie organów jednostki organizacyjnej występujące od
początku procesu:
a) w przypadku braków w składzie organów po stronie powodowej należy wyznaczyć
powodowi termin do ich usunięcia pod rygorem odrzucenia pozwu (art. 70
k.p.c., art. 199 par. 2 k.p.c.);
b) jeśli braki w składzie organów nie zostaną uzupełnione w wyznaczonym terminie,
sąd odrzuci pozew (art. 199 par. 1 pkt 3 k.p.c. w związku z art. 71 k.p.c.);
c) w przypadku braków w składzie organów po stronie pozwanej należy wyznaczyć
powodowi termin do ich usunięcia. Wyznaczenie takiego terminu pozwanemu
byłoby bezcelowe, gdyż nie jest on na ogół zainteresowany usunięciem braków
w składzie organów w celu prowadzenia przeciwko niemu procesu. Nie jest natomiast
dopuszczalne stosowanie rygoru odrzucenia pozwu. Brak w składzie organów
pozwanego nie jest nigdy przesłanką odrzucenia pozwu. Powód może
wystąpić do sądu o ustanowienie kuratora w trybie art. 42 k.c. Taki kurator zostaje
jednak ustanowiony wyłącznie po to, aby postarać się niezwłocznie o powołanie
organów osoby prawnej, a w razie potrzeby o jej likwidację. Jeśli organ
osoby prawnej zostanie ustanowiony, postępowanie toczy się w dalszym ciągu
z jego udziałem. Jeśli natomiast osoba prawna zostanie zlikwidowana, postępowanie
podlega umorzeniu na podstawie art. 355 par. 1 k.p.c. z powodu następczego
braku zdolności sądowej;
d) w przypadku nieusunięcia braków w składzie organów pozwanego sąd rozpoznający
sprawę powinien zawiadomić sąd rejestrowy o podjęciu czynności określonych
w art. 26 w związku z art. 24 ustawy z dnia 20 sierpnia 1997 r. o Krajowym
Rejestrze Sądowym (tekst jednolity Dz. U. z 2007 r. nr 168, poz. 1186 ze zmianami).
Zgodnie z art. 28 i 29 powołanej ustawy, kurator jest obowiązany do niezwłocznego
przeprowadzenia czynności wymaganych do wyboru lub powołania
władz osoby prawnej, a nawet podjęcia czynności zmierzających do likwidacji
osoby prawnej. Sąd rejestrowy może zatem podjąć czynności na skutek powiadomienia
przez sąd rozpoznający sprawę. W przypadku nieusunięcia braku w składzie
organów pozwanego rygor odrzucenia pozwu nie wchodzi w grę z uwagi
na fakt, że nie przewiduje go ustawa. Brak w składzie organu uprawnionego do
działania w imieniu osoby prawnej nie jest również brakiem formalnym pisma
procesowego i nie został wymieniony w art. 126 k.p.c. (w odróżnieniu od nieManowska
M.: Wybrane zagadnienia z zakresu procedury cywilnej 33
wskazania przedstawiciela ustawowego). Nie znajdzie zatem zastosowania także
art. 130 k.p.c. Wydaje się, że najlepszym rozwiązaniem jest zobowiązanie powoda
do podjęcia czynności zmierzających do usunięcia braku w składzie organów
pozwanego (np. zawiadomienie sądu rejestrowego, wystąpienie z wnioskiem do
sądu opiekuńczego o ustanowienie kuratora) pod rygorem zawieszenia postępowania
na podstawie art. 177 par. 1 pkt 6 k.p.c. Umożliwi to następnie ewentualne
umorzenie postępowania na podstawie art. 182 par. 1 k.p.c., chyba że wcześniej
czynności sądu rejestrowego doprowadzą do usunięcia braków lub likwidacji jednostki
organizacyjnej (art. 28 i 29 ustawy o Krajowym Rejestrze Sądowym);
e) rozpoznanie sprawy z udziałem strony nieposiadającej organu do reprezentacji
jest przyczyną nieważności postępowania (art. 379 pkt 2 k.p.c.) i podstawą skargi
o wznowienie postępowania (art. 401 pkt 2 k.p.c.).
3) Brak w składzie organów jednostki organizacyjnej w toku procesu zachodzi wówczas,
gdy skład osobowy tego organu w trakcie postępowania ukształtuje się w sposób
uniemożliwiający prawidłową reprezentację.
4) Konsekwencje braków w składzie organów jednostki organizacyjnej występujących
w toku procesu:
a) postępowanie podlega zawieszeniu z urzędu na podstawie art. 174 par. 1 pkt 2
k.p.c.;
b) ustawa nie wskazuje jednakże dalszej drogi postępowania, a w szczególności nie
daje podstaw do umorzenia postępowania po pewnym czasie zawieszenia. Rygor
art. 177 par. 1 pkt 6 k.p.c. nie znajdzie, jak się wydaje, w tym przypadku zastosowania.
Po pierwsze, ustawodawca wskazuje inną podstawę zawieszenia, a mianowicie
art. 174 par. 1 pkt 2 k.p.c. Po drugie, art. 177 par. 1 pkt 6 k.p.c. mógłby
być zastosowany tylko w przypadku braku w składzie organów po stronie pozwanego,
a już nie powoda. W tej sytuacji, jeśli strona nie podejmuje żadnych
czynności odnośnie do usunięcia braków w składzie organów, sąd, przeciwdziałając
przewlekłości postępowania z urzędu, powinien zawiadomić sąd rejestrowy
o potrzebie podjęcia stosownych czynności;
c) prowadzenie procesu przy braku w składzie organów którejkolwiek ze stron prowadzi
do nieważności postępowania (art. 379 pkt 2 k.p.c.) i jest przesłanką wznowienia
postępowania (art. 401 pkt 2 k.p.c.).
IV
Skarb Państwa jako strona postępowania
1. Procesowe aspekty reprezentacji Skarbu Państwa
1) Sposób reprezentacji Skarbu Państwa w postępowaniu cywilnym reguluje art. 67
par. 2 k.p.c. Zgodnie z nim za Skarb Państwa podejmuje czynności procesowe organ
państwowej jednostki organizacyjnej, z której działalnością wiąże się dochodzone
roszczenie, lub organ jednostki nadrzędnej. W zakresie określonym ustawą z 8 lipca
2005 r. o Prokuratorii Generalnej Skarbu Państwa czynności procesowe podejmuje
Prokuratoria Generalna Skarbu Państwa. Sformułowanie to jest nieścisłe, gdyż
zgodnie z art. 1 ust. 1 powołanej ustawy Prokuratoria Generalna Skarbu Państwa
sama jest jednostką organizacyjną. Organizuje ona zatem zastępstwo procesowe
Skarbu Państwa, które wykonują radcowie Prokuratorii Generalnej oraz Prezes bądź
Wiceprezes. Inaczej przedstawia się sytuacja z wszystkimi innymi osobami prawnym
(w tym samorządowymi), które dokonują czynności procesowych przez swoje organy
(art. 67 par. 1 k.p.c.). W sytuacji, kiedy dane roszczenie jest dochodzone od lub przez
organ samorządu w ramach zadań z zakresu administracji publicznej, pozwanym
(powodem) powinien być Skarb Państwa reprezentowany przez organ samorządu.
Stanowisko to znalazło potwierdzenie w postanowieniu SN z 3 października 2002 r.,
I CKN 448/01, LEX 57226, w którym stwierdzono, że organ ten występuje wówczas
jako statio fisci Skarbu Państwa. W glosie do tego orzeczenia M. Pyziak‑Szafnicka
wskazała, że jednostka samorządu nie jest statio fisci Skarbu Państwa (organem państwowej
jednostki organizacyjnej), ale reprezentantem Skarbu Państwa pozostającym
nadal w strukturze samorządu.
2) Sąd ma obowiązek zapewnić z urzędu prawidłową reprezentację Skarbu Państwa,
czuwać nad prawidłowym określeniem statio fisci. Po jej ustaleniu właściwą jednostkę
organizacyjną wzywa się do udziału w sprawie w miejsce lub obok dotychczasowej
jednostki organizacyjnej. Jednostkę organizacyjną, która nie jest właściwym
reprezentantem Skarbu Państwa, sąd zwalnia od udziału w sprawie. Czynności te
są dokonywane w płaszczyźnie właściwej reprezentacji (art. 67 par. 2 k.p.c.). W tym
przypadku nie wchodzą w grę (nawet w drodze analogii) przepisy art. 194-198 k.p.c.,
gdyż nie chodzi tu o zmianę podmiotów występujących jako strony procesu (wyrok
SN z 11 stycznia 1974 r., II CR 685/73, OSN 75/1/10). Prawidłowe oznaczenie Skarbu
Manowska M.: Wybrane zagadnienia z zakresu procedury cywilnej 35
Państwa jako strony powinno zatem uwzględniać wskazanie jednostki organizacyjnej,
z której działalnością wiąże się dochodzone roszczenie.
3) Sąd nie jest jednak władny oznaczyć Skarb Państwa jako stronę powodową wówczas,
gdy żądanie zostało oparte na twierdzeniu, że wskazana jednostka jako strona
powodowa jest podmiotem odrębnym od Skarbu Państwa. Wynika to z zasady
zakazującej sądowi narzucania komukolwiek roli powoda (uchwała SN z 19 kwietnia
2001 r., III CZP 10/01, OSNC 10/01/147, dotycząca Wojewódzkiego Inspektora
Ochrony Środowiska, twierdzącego, że przysługuje mu samodzielna legitymacja jako
organowi administracji rządowej). Podobne stanowisko w przypadku strony pozwanej
zajął Sąd Najwyższy w wyroku z 7 maja 2008 r., II CSK 10/08, LEX 420377.
4) W przypadku strony pozwanej Sąd Najwyższy wskazał, że w praktyce często same
sądy określają, że pozwanym jest Skarb Państwa, traktując właściwe oznaczenie
pozwanego za zabieg czysto techniczny. Jakkolwiek praktyka ta, zdaniem Sądu
Najwyższego, może nasuwać pewne wątpliwości, to znajduje ona usprawiedliwienie
ze względu na szczególny charakter Skarbu Państwa, który jako osoba prawna nie
ma swoich organów, a podejmuje za niego czynności procesowe organ państwowej
jednostki organizacyjnej (postanowienie SN z 6 czerwca 2001 r., V CZ 34/01, LEX
53102).
2. Zasada jednolitości Skarbu Państwa jako osoby prawnej (zasada materialnoprawnej konstrukcji
jednolitości Skarbu Państwa jako osoby prawnej)
1) W przypadku kiedy w sprawie właściwe są dwie lub więcej państwowych jednostek
organizacyjnych, a wynik postępowania wskazuje na odpowiedzialność tylko jednej
bądź niektórych z nich, nie oddala się powództwa wobec pozostałych jednostek
organizacyjnych, a w sentencji wyroku wskazuje się tylko te jednostki, które ponoszą
odpowiedzialność. W uzasadnieniu wyroku sąd powinien jedynie wyjaśnić, które
jednostki i dlaczego nie ponoszą odpowiedzialności (wyroki SN z 29 lipca 1970 r.,
II CR 301/70, OSNC 71/3/55, z 23 stycznia 2003 r., II CKN 1398/00, LEX 109414).
2) W sytuacji wskazanej w pkt. 1 sąd nie może zasądzić kosztów procesu na rzecz tej
jednostki organizacyjnej, co do której uznał, że jej działalność nie uzasadnia odpowiedzialności
Skarbu Państwa (orzeczenia SN z 28 stycznia 1970 r., II CR 445/68,
OSN 70/10/190, z 15 października 1971 r., I CR 393/71, PUG 72/8–9/s. 300). Nie
może również zasądzić zwrotu kosztów procesu od jednej jednostki organizacyjnej
na rzecz drugiej.
3) Między jednostkami, od których zasądzono należność, nie zachodzi odpowiedzialność
solidarna. Ustalenie zakresu odpowiedzialności każdej z tych jednostek także
nie należy do sądu (wyrok SN z 13 kwietnia 1983 r., IV CR 66/83, OSN 84/1/5).
Wierzyciel natomiast może domagać się zapłaty od każdej z tych jednostek.
4) Nie jest dopuszczalny proces cywilny między dwiema jednostkami organizacyjnymi
Skarbu Państwa (postanowienie SN z 17 stycznia 2001 r., IV CKN 1672/00, LEX
53118).
5) Przekonanie powoda, że odpowiedzialność Skarbu Państwa wiąże się z działalnością
innej jednostki organizacyjnej, niż uznał to sąd w wyroku uwzględniającym
powództwo, nie stanowi podstawy do zaskarżenia wyroku. Natomiast jednostka organizacyjna
reprezentująca Skarb Państwa może zaskarżyć wyrok, zarzucając wadliwą
reprezentację pozwanego. Wadliwość ta jest postrzegana jako co najmniej
uchybienie procesowe, ale może być nawet przyczyną nieważności postępowania
36 Materiały szkoleniowe OIRP Warszawa
(wyrok SN z 29 lipca 1970 r., II CR 301/70, PiP 71/12/s. 1084). Jeżeli jednak w postępowaniu
przed sądem pierwszej instancji Skarb Państwa był reprezentowany tylko
przez część jednostek organizacyjnych, z których działalnością wiąże się dochodzone
roszczenie, to pominięcie pozostałych jednostek nie może być podstawą do uznania
nieważności postępowania z przyczyn wymienionych w art. 379 pkt 2 i 5 (wyrok SN
z 14 kwietnia 1999 r., III CKN 1239/98, OSNC 99/11/91). Nieważność zachodziłaby
wtedy, gdyby od początku procesu reprezentacja Skarbu Państwa była przypadkowa
w tym sensie, że wykonywałaby ją jednostka zupełnie niemająca związku z roszczeniem.
6) Wytoczenie powództwa przeciwko Skarbowi Państwa przerywa bieg przedawnienia,
chociażby powód mylnie wskazał niewłaściwą jednostkę organizacyjną jako reprezentanta
Skarbu Państwa (wyroki SN z 4 czerwca 1970 r., I CR 555/69, OSN 71/4/67
i z 1 października 1975 r., I CR 582/75, LEX 7756). Natomiast uznanie roszczenia
przysługującego Skarbowi Państwa przerywa bieg przedawnienia tylko wówczas, gdy
zostało dokonane wobec jednostki organizacyjnej Skarbu Państwa, która ze względu
na przedmiot roszczenia jest upoważniona do reprezentowania Skarbu Państwa.
7) Jeżeli powództwo w imieniu Skarbu Państwa wytacza właściwa jednostka organizacyjna,
a pozwany ma roszczenie wzajemne do Skarbu Państwa związane z działalnością
innej jednostki organizacyjnej, to powództwo wzajemne ani potrącenie
tych należności nie są dopuszczalne (wyroki SN z 23 października 2003 r., V CK
387/02,OSNC 04/12/196, z 12 października 2000 r., IV CKN 144/00, OSNC 01/4/60,
uchwała z 1 czerwca 1994 r., II UZP 32/93, OSNCP 94/7–8/150). Zgodnie z art. 17c
ustawy z 8 sierpnia 1996 r. o zasadach wykonywania uprawnień przysługujących
Skarbowi Państwa (Dz. U. z 1996 r. nr 106, poz. 493 ze zmianami), potrącenie z wierzytelności
Skarbu Państwa przysługującej danemu podmiotowi reprezentującemu
Skarb Państwa może być dokonane, jeżeli potrącana wierzytelność wzajemna przysługuje
wobec tego samego podmiotu reprezentującego Skarb Państwa. Z wierzytelności
Skarbu Państwa nie można potrącić wierzytelności wzajemnej, która była
przedmiotem obrotu jako wierzytelność wobec Skarbu Państwa.
8) Stosownie do art. 33 i 34 k.c. Skarb Państwa stanowi jednolity podmiot, niezależnie od
wielości wskazanych w pozwie i orzeczeniu sądowym jednostek organizacyjnych stroną
jest zawsze Skarb Państwa, a nie wskazane jednostki (wyrok SN z 11 maja 1999 r.,
I CKN 1148/97, OSNC 99/12/205). Jeżeli zatem w kilku pozwach zachodzą tylko różnice
co do oznaczenia jednostek organizacyjnych Skarbu Państwa, to fakt ten nie
zmienia okoliczności, że stroną pozwaną we wszystkich tych sprawach jest wyłącznie
Skarb Państwa (postanowienie SN z 17 kwietnia 1974 r., II CZ 10/74, LEX 7463).
V
Wielopodmiotowość w procesie
cywilnym. Zmiany podmiotowe
1. Rodzaje wielopodmiotowości w procesie
1) Współuczestnictwo procesowe nazwane:
– formalne,
– materialne,
– materialne jednolite,
– materialne konieczne.
2) Współuczestnictwo nienazwane (np. konkurencyjne).
3) Poza współuczestnictwem znajdują się inne przypadki wielopodmiotowości, charakteryzujące
się tym, że po jednej stronie procesu występuje wprawdzie kilka podmiotów,
ale toczące się postępowanie nie dotyczy ich sfery prawnej w całości lub w części,
np. gdy do procesu wszczętego przez prokuratora czy organizację społeczną przyłączyła
się osoba, na rzecz której zostało wytoczone powództwo (art. 56 par. 1 k.p.c.,
art. 62 k.p.c.), albo przypadki, w których po jednej stronie procesu występuje kilku
zarządców przymusowych nieruchomości czy wykonawców testamentu (art. 935
par. 1 k.p.c., art. 988 par. 2 k.c.). Jest to zatem wielopodmiotowość strony w znaczeniu
formalnym (podmioty, które w imieniu własnym żądają udzielenia ochrony
prawnej praw podmiotowych cudzych) albo wielopodmiotowość strony formalnej
i materialnej.
2. Współuczestnictwo materialne zwykłe
1) Współuczestnictwo materialne zostało zdefiniowane w art. 72 par. 1 pkt 1 k.p.c.
Kilka osób może w jednej sprawie występować w roli powodów lub pozwanych, jeżeli
przedmiot sporu stanowią:
a) prawa lub obowiązki im wspólne,
b) prawa lub obowiązki oparte na tej samej podstawie faktycznej i prawnej,
c) prawa lub obowiązki im wspólne i jednocześnie oparte na tej samej podstawie
faktycznej i prawnej (a + b).
2) W większości wypadków współuczestnictwa materialnego oba elementy występują
łącznie, czyli prawo lub obowiązek jest wspólny i jednocześnie występuje ta sama
podstawa faktyczna i prawna (podwójnie materialny charakter), np. współuczestnictwo
współwłaścicieli w procesie dotyczącym przedmiotu współwłasności.
38 Materiały szkoleniowe OIRP Warszawa
3) Zobowiązanie solidarne zawsze jest oparte co najmniej na wspólnym obowiązku (postanowienie
SN z 17 grudnia 1971 r., I CZ 166/71, LEX 7039). Może ono mieć podwójnie
materialny charakter, np. odpowiedzialność współdłużników z tytułu umowy
pożyczki. Może też być tak, że jest oparte tylko na wspólności obowiązków, bez tożsamości
podstawy faktycznej i prawnej, np. odpowiedzialność sprawcy czynu i pasera
(art. 441 par. 1 k.c.), odpowiedzialność przechowawcy i jego zastępcy (art. 840
par. 2 k.c). Dotyczy to także odpowiedzialności in solidum i świadczeń niepodzielnych.
4) Współuczestnictwo oparte wyłącznie na tej samej podstawie faktycznej i prawnej
(bez jednoczesnej wspólności praw lub obowiązków) jest współuczestnictwem
najsłabszym, o pojedynczo materialnym charakterze, np. dochodzenie świadczeń
podzielnych wynikających z tego samego stosunku prawnego (bez węzła solidarności).
3. Współczestnictwo formalne
1) Definicja współuczestnictwa formalnego jest zawarta w art. 72 par. 1 pkt 2 k.p.c.
Zgodnie z nim, kilka osób może w jednej sprawie występować w roli powodów lub
pozwanych, jeżeli przedmiot sporu stanowią roszczenia lub zobowiązania jednego
rodzaju, oparte na jednakowej podstawie faktycznej i prawnej, jeżeli ponadto właściwość
sądu jest uzasadniona dla każdego z roszczeń lub zobowiązań z osobna, jak
też dla wszystkich wspólnie. Przykład współuczestnictwa formalnego po stronie
czynnej: powództwo klientów dewelopera o odszkodowania wynikające z poszczególnych
umów o wybudowanie lokali mieszkalnych. Przykład współuczestnictwa
formalnego po stronie biernej: powództwo dewelopera przeciwko swoim klientom
o należności wynikające z odrębnych umów o wybudowanie lokali mieszkalnych.
2) Dopuszczalność współuczestnictwa formalnego jest ograniczona wymaganiem
procesowym tej samej właściwości sądu zarówno pod względem rzeczowym, jak
i miejscowym. W przypadku niedozwolonego współuczestnictwa formalnego przewodniczący
wyłącza daną sprawę do osobnego postępowania. Sąd rozpoznaje obie
sprawy oddzielnie, jeżeli jest dla nich właściwy rzeczowo i miejscowo (np. dwóch
klientów dewelopera, gdzie roszczenie każdego z nich wynosi 70 000 zł) bądź przekazuje
sprawę sądowi właściwemu (np. roszczenie jednego z powodów wynosi 80 000 zł,
a drugiego 70 000 zł).
3) Współuczestnictwo formalne trudno odróżnić w praktyce od materialnego słabszego
(opartego wyłącznie na tej samej podstawie faktycznej i prawnej). U podłoża
współuczestnictwa materialnego leży w zasadzie jeden stosunek prawny. W tych sytuacjach
natomiast, w których będzie w ramach współuczestnictwa kilka stosunków
prawnych, zawsze będzie występować jedno wspólne żądanie, do realizacji którego
te stosunki upoważniają. Przy współuczestnictwie formalnym zachodzi zawsze kilka
stosunków prawnych i kilka analogicznych żądań. Wewnętrzna łączność współuczestnictwa
materialnego została przeciwstawiona czysto zewnętrznej łączności,
polegającej na analogiczności sytuacji, analogiczności stosunków prawnych i analogiczności
żądań w ramach współuczestnictwa formalnego.
a) Jeden stosunek prawny – więź materialna – świadczenie podzielne i niepodzielne
(współuczestnictwo materialne).
b) Kilka stosunków prawnych – brak wspólnego prawa bądź obowiązku – świadczenie
podzielne (współuczestnictwo formalne).
Manowska M.: Wybrane zagadnienia z zakresu procedury cywilnej 39
c) Kilka stosunków prawnych – wspólne prawo lub obowiązek – świadczenie niepodzielne
(współuczestnictwo materialne).
4) Poszkodowani w wypadku: według Sądu Najwyższego współuczestnictwo materialne
(postanowienia SN z 20 stycznia 1977 r., IV CZ 6/77, LEX 7903, z 30 kwietnia
1966 r., II PR 20/66, LEX 13902), według M. Jędrzejewskiej – współuczestnictwo formalne.
Powództwo Spółdzielni Mieszkaniowej dochodzącej od członków Spółdzielni
(albo z powództwa członków przeciwko Spółdzielni) o należności, np. z tytułu doprowadzenia
wody do budynku, dopłaty do wkładów budowlanych: według Sądu
Najwyższego współuczestnictwo materialne (postanowienie SN z 10 kwietnia 1970 r.,
I CZ 7/70, OSNC 71/2/36), według M. Jędrzejewskiej – współuczestnictwo formalne.
5) Maria Jędrzejewska („Współuczestnictwo procesowe. Istota, zakres, rodzaje”,
Warszawa 1975) wyróżnia następujące rodzaje współuczestnictwa formalnego:
a) współuczestnictwo, w ramach którego nie ma żadnej więzi między współuczestnikami,
np. powództwo klientów dewelopera przeciwko deweloperowi, zasądzenie
odszkodowania z tytułu dwóch odrębnych umów,
b) współuczestnictwo, w ramach którego zachodzi częściowo ta sama podstawa
faktyczna roszczeń, np. powództwa dwóch osób poszkodowanych w wypadku
drogowym o zwrot kosztów leczenia,
c) współuczestnictwo, którego podmioty łączy przynależność do określonej grupy,
w ramach której mogą powstać dochodzone roszczenia, np. powództwa członków
spółdzielni mieszkaniowej przeciwko spółdzielni mieszkaniowej o zwrot
nadpłat z tytułu zużycia wody,
d) współuczestnictwo, w którym równolegle występują – częściowa tożsamość podstawy
faktycznej i przynależność do określonego kręgu podmiotów, np. powództwa
członków spółdzielni mieszkaniowej przeciwko spółdzielni mieszkaniowej
o zwrot nadpłat z tytułu zużycia wody powstałego wskutek awarii wodociągu.
4. Współuczestnictwo konieczne
1) Pojęcie współuczestnictwa koniecznego.
Współuczestnictwo konieczne jest kwalifikowaną formą współuczestnictwa materialnego.
Artykuł 72 par. 2 k.p.c. definiuje jedynie współuczestnictwo konieczne po
stronie pozwanej. Z art. 195 k.p.c. wynika jednak, że współuczestnictwo to może
mieć również charakter bierny. Współuczestnictwo konieczne zachodzi wówczas,
gdy po stronie procesowej musi występować kilka podmiotów łącznie, ponieważ
łącznie przysługuje im legitymacja procesowa i odmienne ukształtowanie stosunku
procesowego nie jest dopuszczalne.
2) Źródła współuczestnictwa koniecznego.
Współuczestnictwo konieczne może wynikać:
a) z samej istoty stosunku prawnego, gdzie konieczność łącznego występowania
uprawnionych lub zobowiązanych wynika z łącznej legitymacji procesowej; czynne
– proces z powództwa współwłaścicieli, w którym nie zmierza się do zachowania
wspólnego prawa, np. o zobowiązanie pozwanego do zawarcia przyrzeczonej
umowy sprzedaży nieruchomości na podstawie umowy przedwstępnej (uwaga:
w tym proces z powództwa wspólników spółki cywilnej niezmierzający do
zachowania wspólnego prawa); bierne – proces przeciwko współwłaścicielom
rzeczy (innej wspólnoty praw) (uwaga: w tym proces przeciwko wspólnikom
40 Materiały szkoleniowe OIRP Warszawa
spółki cywilnej o składnik majątku objętego wspólnotą, np. o wydanie nieruchomości
stanowiącej współwłasność wspólników);
b) z przepisu ustawy, gdzie niezależnie od istoty stosunku prawnego ustawa wskazuje
na konieczność współwystępowania w procesie określonych podmiotów
np. art. 874 k.c. – o rozwiązanie spółki cywilnej przez sąd, art. 381 par. 2 k.c. –
o świadczenie niepodzielne przy sprzeciwie jednego z wierzycieli (uchwała SN
z 21 kwietnia 2004 r., III CZP 15/04, Wokanda 04/5/8).
3) Współuczestnictwo konieczne nie zachodzi przy bardzo silnej więzi wewnętrznej
między podmiotami stosunków prawnych, gdy istnieje szczególny przepis dający
poszczególnym podmiotom prawo samodzielnego działania albo ograniczający
możliwość wytoczenia powództwa przeciwko niektórym tylko podmiotom, np. gdy
proces zmierza do zachowania wspólnego prawa współwłaścicieli, dopóki któryś ze
współwłaścicieli nie wyrazi sprzeciwu (art. 209 k.c.), dochodzenie świadczeń niepodzielnych,
dopóki któryś ze współwłaścicieli nie wyrazi sprzeciwu (art. 381 par. 1
k.c.) (uwaga: art. 381 par. 1 i 2 k.c. stosuje się odpowiednio w przypadku dochodzenia
przez wspólników spółki cywilnej świadczeń zarówno niepodzielnych, jak i podzielnych).
W uchwale z 21 kwietnia 2004 r. (III CZP 15/04, Wokanda 04/5/8) SN
uznał, że w sprawie z powództwa dożywotników o rozwiązanie umowy dożywocia
po stronie pozwanych małżonków nie zachodzi współuczestnictwo konieczne,
gdyż istnieje możliwość rozwiązania tej umowy na skutek szczególnych okoliczności
tylko w stosunku do jednego z małżonków. Podobne stanowisko w odniesieniu
do powództwa o zobowiązanie do złożenia oświadczenia woli w przedmiocie
przeniesienia własności nieruchomości na skutek odwołania darowizny zajął Sąd
Najwyższy w uchwale pełnego składu Izby Cywilnej z 28 września 1979 r. (III CZP
15/79, OSNCP 80/4/63). Stwierdzono w niej, że gdy przedmiot darowizny wszedł
do majątku objętego wspólnością ustawową, odwołanie darowizny z powodu niewdzięczności
może być dokonane w stosunku do jednego małżonka. Następstwem
skutecznego odwołania darowizny jest ustanie co do przedmiotu darowizny wspólności
ustawowej. Przedmiot ten zostaje wyłączony z tej wspólności i staje się mieniem
obojga w ułamkowych częściach. To samo dotyczy sytuacji, gdy uprawnienie
do odwołania darowizny powstaje po stronie jednego z małżonków.
4) Nie zachodzi współuczestnictwo konieczne przy braku nierozerwalnej więzi opartej
na istotcie stosunku prawnego i przy równoczesnym braku przepisu, który wskazywałby
na konieczność łącznego występowania podmiotów, np. zobowiązania solidarne.
Taki wypadek braku współuczestnictwa koniecznego po stronie powodowej,
mimo silnej więzi, występuje również wówczas, gdy czynność prawna jest bezwzględnie
nieważna, gdyż z roszczeniem może wystąpić każdy zainteresowany, bez względu
na to, czy zainteresowanym są również inne osoby (uchwała SN z 7 sierpnia 1970 r.,
III CZP 49/70, OSNC 71/3/42).
5) W przypadku gdy współuczestnicy są podmiotami stosunku będącego przedmiotem
procesu lub stosunku, który jako wewnętrzny wiąże podmioty prawa stanowiącego
przedmiot procesu, wielopodmiotowe stosunki prawne i procesy między tymi
podmiotami generują współuczestnictwo konieczne po stronie pozwanej.
5. Współuczestnictwo jednolite
1) Definicję współuczestnictwa jednolitego zawiera art. 73 par. 2 k.p.c. Zachodzi ono
wówczas, gdy z istoty spornego stosunku prawnego lub z przepisu ustawy wynika,
Manowska M.: Wybrane zagadnienia z zakresu procedury cywilnej 41
że wyrok wydany w sprawie musi dotyczyć niepodzielnie wszystkich współuczestników.
2) Źródła współuczestnictwa jednolitego.
Współuczestnictwo jednolite może wynikać:
a) z samej istoty stosunku prawnego i obejmuje wówczas wszystkie przypadki współuczestnictwa
koniecznego (uwaga: nie zachodzi zależność odwrotna, gdyż istnieją
przypadki współuczestnictwa jednolitego, które nie jest konieczne, np.
art. 209 k.c., art. 381 par. 1 k.c.);
b) z ustawy, np. art. 42 Prawa spółdzielczego, art. 254 Kodeksu spółek handlowych
(dalej „k.s.h.”), art. 427 k.s.h.
3) U podstaw współuczestnictwa jednolitego leży stosunek prawny oparty na prawie
bezwzględnym jak współwłasność bądź stosunek prawny, do oceny którego stosuje
się przepisy o współwłasności.
4) W procesach o ustalenie współuczestnictwo jednolite czynne, jak i bierne nabiera
charakteru jednolitego w procesach, w których zapadłe wyroki mają rozszerzoną
erga omnes prawomocność.
5) W procesach o ukształtowanie współuczestnictwo jednolite dotyczy nie tylko prawomocności
rozszerzonej erga omnes, lecz także takich sytuacji, gdy zachodzi prawomocność
rozszerzona na ściśle określoną grupę podmiotów.
6) Współuczestnictwo jednolite wynikające z istoty spornego stosunku zachodzi
w tych przypadkach, w których współuczestnicy są podmiotami stosunku będącego
przedmiotem procesu lub stosunku, który jako wewnętrzny wiąże podmioty
prawa stanowiącego przedmiot procesu. Jednolitość przy powództwach o ustalenie
i ukształtowanie występuje w procesach między podmiotami prawa lub stosunku
prawnego. Zależnie zatem od tego, po której stronie procesu podmioty te będą występowały
łącznie, tam będzie zachodziło współuczestnictwo jednolite. Nie zachodzi
współuczestnictwo jednolite wynikające z istoty spornego stosunku prawnego
wobec tych podmiotów, które nie są podmiotami danego prawa lub stosunku prawnego.
7) W procesach o zasądzenie jednolitość jest związana:
– ze współposiadaniem praw,
– z dochodzeniem świadczeń niepodzielnych.
6. Podsumowanie problematyki współuczestnictwa opartego na wspólnym prawie lub obowiązku
1) Wspólnota praw i obowiązków (w oderwaniu od tego, czy jest to współuczestnictwo
konieczne i jednolite, czy też zwykłe) zachodzi:
a) w sprawach o zasądzenie świadczenia: procesy dotyczące współwłasności i innej
wspólnoty praw, solidarności, in solidum, świadczeń niepodzielnych,
b) w sprawach o ustalenie bądź ukształtowanie: w procesach toczących się między
podmiotami prawa lub stosunku prawnego (np. o rozwiązanie spółki cywilnej).
Nie ma więzi materialnej, gdy kilka podmiotów łącznie żąda ustalenia (ukształtowania)
albo takiego ustalenia żąda się w stosunku do nich łącznie, np. o ustalenie,
że nie istnieją odrębne umowy najmu, przypadki, gdy legitymacja do wytoczenia
powództwa przysługuje każdemu, kto ma interes prawny (innym podmiotom
niż te, które są stronami stosunku prawnego).
42 Materiały szkoleniowe OIRP Warszawa
2) Wspólnota praw i obowiązków z uwzględnieniem jednolitości i konieczności zachodzi:
a) w sprawach o zasądzenie świadczenia:
– w procesach dotyczących współposiadania przez współuczestników praw rzeczowych
dotyczących przedmiotu świadczenia lub praw, do których mają zastosowanie
przepisy dotyczące współwłasności, czyli wypływające z ochrony
mienia w szerokim rozumieniu (jest jednolite i konieczne po stronie czynnej
i biernej z wyjątkami wynikającymi np. z art. 209 k.c. czy art. 381 par. 1 k.c.),
– dochodzenie świadczeń niepodzielnych (jednolite i konieczne po stronie
czynnej z wyjątkami określonymi w art. 209 k.c. i art. 381 par. 1 k.c.),
– wykonywanie praw podmiotowo niepodzielnych – odkupu i pierwokupu (po
stronie czynnej i biernej);
b) w sprawach o ustalenie bądź ukształtowanie stosunku prawnego lub prawa:
– gdy współuczestnicy są podmiotami stosunku będącego przedmiotem procesu
lub stosunku, który jako wewnętrzny wiąże podmioty prawa stanowiącego
przedmiot procesu, współuczestnictwo jednolite zachodzi po stronie
biernej lub czynnej w zależności od tego, po której stronie procesu będzie
występował więcej niż jeden podmiot. W sytuacji np., gdy dwóch wspólników
wnosi o rozwiązanie spółki cywilnej składającej się z pięciu wspólników
po stronie czynnej zachodzi współuczestnictwo jednolite niekonieczne, a po
stronie biernej – jednolite konieczne. Gdyby jeden z powodów nie chciał występować
w tej roli, musiałby on brać udział w procesie w charakterze pozwanego,
– przypadki prawomocności rozszerzonej erga omnes lub na ściśle określoną
grupę podmiotów.
3) Wspólnota praw i obowiązków z uwzględnieniem jednolitości i konieczności w procesach
o ustalenie i o ukształtowanie nie zachodzi:
– gdy proces zmierza do przekształcenia tylko jakiegoś elementu bądź części stosunku
prawnego, np. powództwo darczyńcy o przeniesienie własności nieruchomości
na skutek odwołania darowizny z powodu rażącej niewdzięczności tylko
jednego obdarowanego,
– jeżeli powództwo wytacza uczestnik stosunku prawnego – współuczestnictwo
jednolite konieczne występuje tylko po stronie biernej,
– gdy powodowie nie są podmiotami stosunku prawnego, nie zachodzi między nimi
więź materialna, o współuczestnictwie materialnym decyduje ta sama podstawa
faktyczna i prawna, np. wierzyciele występujący z powództwem o ustalenie nieważności
umowy spółki cywilnej.
7. Stanowisko współuczestników niejednolitych (a więc również niekoniecznych) w procesie
1) Każdy współuczestnik działa w imieniu własnym. Dotyczy to współuczestników formalnych
i materialnych zwykłych.
2) Z zasady samodzielności działania współuczestników wynika, że czynności poszczególnych
współuczestników mogą wywierać skutek jedynie w stosunku do tych, którzy
czynność procesową podjęli, np. cofnięcie pozwu, wniesienie apelacji, zrzeczenie się
roszczenia, uznanie powództwa, zawarcie ugody, stawiennictwo na pierwszej rozManowska
M.: Wybrane zagadnienia z zakresu procedury cywilnej 43
prawie, które uniemożliwia wydanie wyroku zaocznego tylko w stosunku do tego
uczestnika, który się stawił.
3) Zaniechanie dokonania czynności procesowej wywiera negatywne konsekwencje
tylko dla tego współuczestnika, który zaniechał czynności (wyjątek art. 378 par. 2
k.p.c.).
4) Nie przeczy zasadzie samodzielności stanowisk współuczestników ewentualne wykorzystanie
przez sąd materiału dowodowego zaoferowanego przez innego współuczestnika,
wspólne dokonywanie czynności, np. ustanowienie pełnomocnika.
5) Współuczestnik sporu może być pełnomocnikiem procesowym innego współuczestnika
sporu (art. 87 par. 1 k.p.c.).
8. Stanowisko współuczestników jednolitych (w tym koniecznych)
1) Czynności współuczestników działających są skuteczne wobec niedziałających
(art. 73 par. 2 k.p.c.), np. wniesienie apelacji przez jednego ze współuczestników wywołuje
obowiązek sądu rozpoznania jej wobec wszystkich współuczestników (w tym
wypadku nie zachodzi potrzeba stosowania art. 378 par. 2 k.p.c.), złożenie wniosku
o doręczenie wyroku wraz z uzasadnieniem przez jednego współuczestnika otwiera
drogę do wniesienia apelacji czy skargi kasacyjnej wszystkim współuczestnikom
(postanowienie SN z 28 marca 2002 r., I PKN 343/01, Prok. i Pr. 03/1/43, wyrok SN
z 19 marca 1997 r., II CKN 31/97, OSNC 97/8/116).
2) Wyrok uzyskuje powagę rzeczy osądzonej wobec wszystkich współuczestników jednolitych,
także tych, którzy nie zostali w wyroku wymienieni (postanowienie SN
z 27 kwietnia 1999 r., III CKN 48/99, LEX 50726).
3) W myśl art. 259 pkt 4 k.p.c. świadkami nie mogą być współuczestnicy jednolici. Mogą
oni być przesłuchani w danej sprawie tylko w charakterze strony.
4) Śmierć jednego ze współuczestników w toku postępowania skutkuje zawieszeniem
całego postępowania z urzędu tylko w wypadku łączącego ich współuczestnictwa
jednolitego (postanowienie SN z 13 listopada 1974 r., II CZ 195/74, OSP 76/5/94).
5) Przy współuczestnictwie jednolitym nie ma możliwości samodzielnego dokonywania
aktów dyspozycji materialnej przedmiotem procesu (art. 73 par. 2 k.p.c.). Zawarcie
ugody, zrzeczenie się roszczenia, uznanie powództwa wymaga zgody wszystkich
współuczestników. Oznacza to, że w sytuacji, gdy tylko jeden ze współuczestników
np. uznał roszczenie, sąd nie może nadać rygoru natychmiastowej wykonalności nawet
wobec tych, którzy oświadczenie o uznaniu złożyli.
6) Przy sprzecznych oświadczeniach co do okoliczności faktycznych sąd oceni moc
i znaczenie tych oświadczeń dla ustalenia faktów.
7) Przy sprzecznych czynnościach procesowych stron (np. wniesienie apelacji przez
jednego, cofnięcie jej przez innego) nie można uznać, że cofnięcie zostało dokonane
skutecznie. Współuczestnik działający w rozumieniu art. 73 par. 2 k.p.c. to ten,
który dąży do wydania orzeczenia co do istoty sprawy, bez względu na to, czy w rezultacie
okażą się one korzystne czy niekorzystne dla współuczestników (np. konieczność
poniesienia kosztów postępowania w związku z oddaleniem apelacji).
8) Umowy procesowe (np. zapis na sąd polubowny, umowa prorogacyjna, udzielenie pełnomocnictwa)
nie są czynnościami procesowymi i nie podlegają dyspozycji art. 73
par. 2 k.p.c. Udzielenie pełnomocnictwa wywołuje skutek tylko dla mocodawcy. Jeśli
umowa procesowa (prorogacyjna, zapis na sąd polubowny) została zawarta przez
wszystkich współuczestników, odnosi ona skutek wobec wszystkich, nawet w przy44
Materiały szkoleniowe OIRP Warszawa
padku podniesienia odpowiedniego zarzutu tylko przez jednego współuczestnika.
Jeżeli taka umowa została zawarta tylko przez niektórych współuczestników – zarzut
nie odniesie skutku nawet wobec stron umowy (A. Barańska, Współuczestnictwo
konieczne a tok procesu, „Acta Universitatis Lodziensis”, Folia Juridica 9, Prawo i postępowanie
cywilne, Łódź 1982).
9) Czynności przeciwników procesowych wobec współuczestników jednolitych mogą
mieć dwojakiego rodzaju charakter:
– mogą dotyczyć samego postępowania i być niezależne od zakresu podmiotowego
procesu (np. wnioski dowodowe); ich podejmowanie nie wymaga określania
podmiotu, wobec którego są dokonywane,
– mogą być kierowane wyraźnie do strony przeciwnej i dotyczyć zmian w treści czy
też zakresie roszczenia; muszą być dokonywane wobec wszystkich współuczestników
jednolitych, inaczej doszłoby do naruszenia zasady niepodzielności wyroku;
w wyroku z 28 czerwca 2005 r. (I ACa 433/05, LEX 175200) Sąd Apelacyjny
w Poznaniu wskazał, że żądanie uznania umowy za bezskuteczną formułowane
na podstawie przepisu art. 59 k.c. musi być skierowane przeciwko obydwu
stronom umowy, między którymi występuje współuczestnictwo jednolite; zrzeczenie
się w tej sytuacji roszczenia i cofnięcie pozwu w stosunku do jednego ze
współuczestników jednolitych powoduje, że po stronie pozwanej zachodzi brak
pełnej legitymacji biernej i konieczne staje się oddalenie powództwa.
9. Prawo samodzielnego popierania sprawy. Obowiązek powiadamiania o terminie rozprawy
1) Artykuł 74 k.p.c. jest uściśleniem zasady samodzielności procesowej. Z samodzielnego
popierania sprawy przez współuczestników wynika możliwość niekiedy wcześniejszego
zakończenia postępowania w stosunku do niektórych z nich.
2) Samodzielne popieranie sprawy przy współuczestnictwie formalnym jest skuteczne
tylko w stosunku do współuczestnika działającego. W tym wypadku nie stosuje się
art. 378 par. 2 k.p.c. W sytuacji zatem, gdy jeden ze współuczestników formalnych
nie zaskarżył wyroku, wyroku zaocznego, nakazu zapłaty – orzeczenie sądu staje się
wobec niego prawomocne, a o dalszych posiedzeniach sądu powiadamiani są tylko
ci współuczestnicy, którzy skutecznie zaskarżyli orzeczenie.
3) Przy współuczestnictwie materialnym jednolitym czynność zaskarżenia orzeczenia
sądu dokonana przez jednego ze współuczestników odnosi skutek wobec wszystkich.
O kolejnych posiedzeniach sądu należy zawiadamiać wszystkich współuczestników.
4) Przy współuczestnictwie materialnym niejednolitym (i niekoniecznym) zasadą są
konsekwencje takie same jak przy współuczestnictwie formalnym. Czynność zaskarżenia
orzeczenia sądu może odnieść skutek wobec pozostałych współuczestników,
jednakże tylko na podstawie art. 378 par. 2 k.p.c.
– art. 378 par. 2 k.p.c. nie stosuje się przy współuczestnictwie materialnym słabszym,
a jedynie przy współuczestnictwie materialnym niejednolitym i niekoniecznym,
ale opartym na wspólnym prawie bądź obowiązku (np. odpowiedzialność
solidarna, in solidum);
– art. 378 par. 2 k.p.c. nie stosuje się przed sądem pierwszej instancji, np. przy zarzutach
od nakazu zapłaty czy sprzeciwie od wyroku zaocznego (uchwała SN
z 20 maja 1966 r., III CZP 24/66, OSNC 66/11/186);
Manowska M.: Wybrane zagadnienia z zakresu procedury cywilnej 45
– art. 378 par. 2 k.p.c. może znaleźć zastosowanie tylko wówczas, gdyby rozstrzygnięcie
sądu drugiej instancji miałoby być korzystne także dla tych współuczestników,
którzy wyroku nie zaskarżyli (a więc nie wtedy, gdyby apelacja miała być
oddalona bądź doszłoby do zmiany zaskarżonego wyroku i oddalenia powództwa,
ale z powodu braku w ogóle podstaw odpowiedzialności współuczestnika,
który zaskarżył wyrok);
– z treści art. 378 par. 2 k.p.c. wynika, że współuczestnicy sporu, którzy nie zaskarżyli
wyroku, powinni być powiadamiani o terminach kolejnych posiedzeń
sądu drugiej instancji; mają oni bowiem prawo składać pisma przygotowawcze,
w których podniosą argumenty przemawiające za rozstrzygnięciem także na ich
korzyść.
10. Współuczestnictwa konkurencyjne
1) Do współuczestnictwa konkurencyjnego zaliczane są sytuacje określone w art. 194
par. 1 k.p.c., art. 196 k.p.c. oraz art. 75 k.p.c., chociaż ostatni przepis jest problematyczny.
2) Artykuł 194 par. 1 k.p.c. i art. 196 k.p.c. pozwalają na zmianę podmiotowych granic
procesu wówczas, gdy zostały one określone w sposób błędny, albo gdy chodzi
o wzmocnienie legitymacji procesowej.
3) Powołane przepisy stosuje się przy niezmienionym roszczeniu. Może dojść do rozszerzenia
powództwa, ale tylko wobec wszystkich współuczestników. Niedopuszczalna
jest natomiast sytuacja, gdy w trybie art. 194 par. 1 k.p.c. bądź 196 k.p.c. wstępuje do
procesu nowy podmiot, który jest pozwany o inne roszczenie niż pierwotny (występuje
z innym, dodatkowym roszczeniem niż dotychczasowy powód).
4) Podmiotowe przekształcenie powództwa staje się aktualne dopiero wówczas, gdy
wady w wyznaczeniu podmiotowych granic procesu nie mogą być usunięte w drodze
sprostowania oznaczenia stron bądź cofnięcia pozwu i pozwania innej osoby
(pozwania przez inną osobę), co bez ograniczeń może być dokonane przed doręczeniem
odpisu pozwu pozwanemu.
11. Stosowanie art. 194 par. 1 k.p.c. (dopozwanie)
1) Artykuł 194 par. 1 k.p.c. umożliwia naprawienie błędu w oznaczeniu podmiotowych
granic procesu wówczas, gdy w toku postępowania okaże się, że powód pozwał niewłaściwą
osobę, to znaczy, gdy pozwany nie jest tym podmiotem, w stosunku do
którego powód powinien wysunąć żądanie. Stosowanie art. 194 par. 1 k.p.c. następuje
na wniosek (w sprawach wszczętych z powództwa pracownika także z urzędu
– art. 477 k.p.c.).
2) Powód występuje z wnioskiem o zastosowanie art. 194 k.p.c., gdy pozwana pierwotnie
osoba nie ma legitymacji biernej. Brak ten może być następstwem bądź to błędu
co do okoliczności faktycznych (np. pozwano osobę o tym samym imieniu i nazwisku),
bądź to błędu co do okoliczności prawnej (np. powód mylnie wskazuje osobę,
która w świetle prawa nie ponosi wobec niego odpowiedzialności).
3) Pozwany występuje z wnioskiem o zastosowanie art. 194 par. 1 k.p.c. jako forma
obrony, podniesienie zarzutu braku legitymacji biernej i wskazanie osoby:
a) która wyłącznie może odpowiadać w ramach określonego stosunku prawnego
(całkowity brak legitymacji biernej),
b) w imieniu której pozwany ma daną rzecz lub prawo.
46 Materiały szkoleniowe OIRP Warszawa
4) Sąd nie ma obowiązku prowadzenia dochodzenia w celu ustalenia osoby, przeciwko
której powód powinien kierować swoje roszczenie (wyrok SN z 30 lipca 2000 r.,
II UKN 628/99, OSNP 02/2/46).
5) Sąd nie jest bezwzględnie związany wnioskiem, na co wskazuje sformułowanie
art. 194 par. 1 k.p.c. „jeżeli okaże się…”. Ocena sądu zasadności wniosku na tym etapie
postępowania jest ograniczona. Wystarczy hipotetyczne założenie uzasadnione
jednak oceną okoliczności sprawy, a nie subiektywnym przeświadczeniem osoby
składającej wniosek, że między powodem a osobą wskazaną we wniosku istnieje stosunek
prawny, który usprawiedliwia uznanie, że osoba ta powinna być stroną pozwaną.
W każdym również przypadku, niezależnie od tego, czy wniosek o dopozwanie
składa powód czy pozwany, sąd powinien wydać w tej kwestii postanowienie (uchwała
SN z 18 czerwca 1968 r., III CZP 69/67, OSN 69/7-8/122, postanowienie SN z 10 listopada
1970 r., II CZ 13970, OSP 71/10/178).
6) Zgodnie z art. 194 par. 2 k.p.c., osoba wezwana do wzięcia udziału w sprawie może
za zgodą obu stron wstąpić w miejsce pozwanego, który wówczas będzie zwolniony
od udziału w sprawie. Jeżeli którakolwiek ze stron nie wyrazi zgody, w procesie
pozostają obaj pozwani. Zachodzi wówczas współuczestnictwo konkurencyjne,
bo dopiero w wyroku sąd decyduje, czy i co do którego pozwanego roszczenie jest
uzasadnione. Stosuje się do niego przepisy o współuczestnictwie zwykłym (art. 198
par. 4 k.p.c. w związku z art. 73 par. 1 k.p.c.).
12. Stosowanie art. 196 k.p.c.
1) Artykuł 196 k.p.c. dotyczy powoda, który całkowicie nie ma legitymacji procesowej
do wystąpienia z danym roszczeniem (np. pełnomocnik strony umowy występujący
o zasądzenie świadczenia z tej umowy na swoją rzecz).
2) Artykuł 196 k.p.c. stosuje się wyłącznie na wniosek, i to wyłącznie wniosek powoda.
3) Sąd zawiadamia osobę trzecią postanowieniem.
4) Przystąpienie w charakterze powoda następuje na skutek pisemnego zgłoszenia
złożonego w terminie dwutygodniowym. Jest to termin ustawowy, który formalnie
jest objęty instytucją przywrócenia terminu, jednak jego przekroczenie nigdy nie
wywołuje negatywnych konsekwencji procesowych, a ewentualnie materialne (np.
przedawnienie). Osoba trzecia, która nie zgłosi swojego przystąpienia w terminie
określonym w art. 196 par. 1 k.p.c., może wytoczyć nowe powództwo albo przystąpić
do procesu jako interwenient uboczny lub nawet główny.
5) Osoba, która w dwutygodniowym terminie zgłosiła swoje przystąpienie, staje się powodem
obok dotychczasowego powoda. Zgodnie jednak z art. 196 par. 2 k.p.c., osoba
ta może za zgodą obu stron wstąpić w miejsce pierwotnego powoda. Brak zgody
powoduje utrzymanie się po stronie powodowej współuczestnictwa procesowego
konkurencyjnego, gdyż dopiero sąd w wyroku rozstrzyga, czy i któremu z powodów
przysługuje roszczenie. Stosuje się do niego przepisy o współuczestnictwie zwykłym
(art. 198 par. 4 k.p.c. w związku z art. 73 par. 1 k.p.c.).
13. Interwencja główna
1) Interwencja główna jest powództwem, którego forma, zakres przedmiotowy i podmiotowy
oraz właściwość sądu i czas wytoczenia zostały określone w sposób szczególny
(art. 75 k.p.c.).
Manowska M.: Wybrane zagadnienia z zakresu procedury cywilnej 47
2) Przedmiotem interwencji głównej może być tylko ta rzecz lub prawo, o które już toczy
się proces między innymi podmiotami. Nie może ona dotyczyć innego przedmiotu
ani też wykraczać ponad przedmiot pierwszego procesu. Nie musi natomiast
obejmować całego przedmiotu dotychczasowego postępowania.
3) Podstawa powództwa interwencyjnego może być taka sama jak w pierwszym procesie
bądź inna (najczęściej interwenient powołuje się na prawo silniejsze). Interwencja
główna często stanowi kumulację żądania zasądzenia i ustalenia.
4) Interwencja główna nie może dotyczyć innych podmiotów niż dotychczasowe strony
postępowania. Nie musi natomiast obejmować wszystkich podmiotów, np. przy
współuczestnictwie formalnym.
5) Ramy czasowe wystąpienia z interwencją główną to okres od zawisłości sporu (doręczenie
pozwu pozwanemu) do zamknięcia rozprawy przed sądem pierwszej instancji.
Wniesienie interwencji głównej poza tymi ramami powoduje potraktowanie jej
jako zwykłego pozwu i generuje osobny proces.
6) Forma interwencji głównej musi spełniać wszystkie przesłanki pozwu.
7) Sądem właściwym do wytoczenia interwencji głównej jest ten sąd, przed którym toczy
się dotychczasowe postępowanie.
8) Skutki interwencji głównej:
a) powstanie współuczestnictwa nienazwanego, określanego jako konkurencyjne;
lepszą koncepcją jest przyjęcie, że charakter tego współuczestnictwa zależy od
rodzaju roszczenia, z którym występuje interwenient; może się zdarzyć, że będzie
to współuczestnictwo nazwane;
b) zawieszenie pierwszego postępowania (art. 177 par. 1 pkt 2 k.p.c.); taka decyzja
powinna być podjęta wówczas, gdy rozstrzygnięcie interwencji głównej może
uczynić w ogóle bezprzedmiotowym pierwszy proces;
c) połączenie obu spraw do łącznego rozpoznania (art. 219 k.p.c.), gdyż na pewno
pozostają ze sobą w związku;
d) rozpatrzenie obu spraw oddzielnie; jest to rozwiązanie niewłaściwe zarówno
z punktu widzenia ekonomii procesowej, jak i jednolitości orzecznictwa.
14. Stosowanie art. 195 k.p.c.
1) Artykuł 195 k.p.c. pozostaje poza przypadkami współuczestnictwa konkurencyjnego.
Służy on do sanowania braku pełnej legitymacji łącznej zarówno po stronie powodowej,
jak i pozwanej.
2) W przypadku stwierdzenia, że w sprawie występuje współuczestnictwo konieczne
i nie wszystkie podmioty biorą udział w procesie, pierwszą czynnością sądu jest
wezwanie powoda, aby w wyznaczonym terminie oznaczył te osoby w taki sposób,
aby ich wezwanie lub zawiadomienie było możliwe, a w razie potrzeby, aby powód
wystąpił z wnioskiem o ustanowienie kuratora. Termin określony w art. 195 par. 1
k.p.c. jest terminem sądowym podlegającym przedłużeniu lub skróceniu.
3) Sankcją za bierność powoda jest oddalenie powództwa niezależnie od tego, po której
stronie zachodzi brak pełnej legitymacji procesowej (orzeczenia SN z 10 czerwca
1997 r., II CKN 326/97, OSNC 97/11/183 oraz z 17 stycznia 2003 r., I CK 109/02,
OSNC 04/5/73). Brak legitymacji łącznej nie jest brakiem uniemożliwiającym nadanie
sprawie dalszego biegu (co uzasadniałoby ewentualne zastosowanie art. 177 par. 1
pkt 6 k.p.c.), a prowadzi do oddalenia powództwa tak jak w przypadku całkowitego
braku legitymacji czynnej bądź biernej. Podobny skutek nastąpi również wówczas,
48 Materiały szkoleniowe OIRP Warszawa
gdy powód wprawdzie oznaczył osoby, które należy zawiadomić o toczącym się procesie,
ale które w ciągu dwóch tygodni od dnia zawiadomienia nie zgłosiły swojego
przystąpienia do procesu w charakterze powodów.
4) Zastosowanie art. 195 k.p.c. prowadzi do powstania współuczestnictwa koniecznego.
15. Stosowanie art. 194 par. 3 k.p.c.
1) Zastosowanie art. 194 par. 3 k.p.c. prowadzi do powstania współuczestnictwa materialnego
zwykłego. Zgodnie bowiem z tym przepisem, jeśli okaże się, że powództwo
o to samo roszczenie może być wytoczone przeciwko innym jeszcze osobom, które
nie występują w sprawie w charakterze pozwanych, sąd na wniosek powoda może
wezwać te osoby do wzięcia udziału w sprawie. Artykuł 194 par. 3 k.p.c. nie dotyczy
ani następstwa prawnego, ani naprawienia legitymacji procesowej. Między osobami
już pozwanymi a tymi, które mają być wezwane do udziału w sprawie, musi zachodzić
ścisły związek, wynikający z łączącego je stosunku prawnego, który sprawia,
że tak jak przeciwko pozwanemu, tak samo i w stosunku do nich można wystąpić
z tym samym żądaniem (wszystkie przypadki odpowiedzialności solidarnej, in solidum,
lub odpowiedzialności opartej na tej samej podstawie faktycznej i prawnej).
2) W odróżnieniu od sytuacji przewidzianej w art. 194 par. 1 k.p.c., w przypadku
określonym w art. 194 par. 3 k.p.c., sąd nie jest związany wnioskiem powoda nawet
wówczas, gdy okaże się, że wymienione w par. 3 przesłanki zostały spełnione.
Sformułowanie „sąd może wezwać…”, a nie „sąd wzywa…” wskazuje, że wniosek
powoda może zostać oddalony, gdy okoliczności sprawy nie wskazują na celowość
żądanego dopozwania, np. wniosek zostaje złożony na etapie, gdy prawie całość postępowania
dowodowego została już przeprowadzona (wyrok SN z 22 grudnia 1975 r.,
IV PR 274/75, LEX 7783).
16. Skutki błędnego dopozwania lub zawiadomienia
1) Naruszenie norm zawartych w art. 194-198 k.p.c. może mieć różny charakter:
a) do procesu mogą zostać wezwane (przystąpić) niewłaściwe, nielegitymowane
osoby,
b) sąd nie podejmie czynności zmierzających do podmiotowego przekształcenia
powództwa, mimo że zostały spełnione przesłanki z art. 194-196 k.p.c.,
c) sąd dopuścił się naruszenia zasad określających sposób podmiotowego przekształcenia
procesu (np. nie wydał postanowienia o wezwaniu (zawiadomieniu)
osób objętych wnioskiem, a dopuścił je do udziału w sprawie w charakterze strony).
2) W sytuacji gdy do procesu zostaną wezwane (przystąpią) osoby, które nie posiadają
w istocie legitymacji, stają się one stroną, bez możliwości uchylenia postanowienia
sądu wydanego w tej kwestii. Wskazuje na to dobitnie treść art. 198 k.p.c. Ich
sytuacja procesowa powinna być oceniana analogicznie do sytuacji nielegitymowanej
strony pierwotnej (orzeczenia SN z 3 grudnia 1971 r., III CRN 376/71, OSPiKA
72/11/207; z 7 marca 1969 r., II PR 576/68, OSNCP 70/4/60). W takim wypadku strony
mogą ponownie podjąć inicjatywę zmierzającą do kolejnego przekształcenia podmiotowego.
3) Sytuacja procesowa, w przypadku gdy sąd nie podjął czynności zmierzających do podmiotowego
przekształcenia powództwa, mimo spełnienia przesłanek z art. 194‑196
k.p.c., jest zróżnicowana w zależności od wyniku postępowania. Możliwość zaskarżenia
negatywnej decyzji sądu powstaje dopiero w apelacji. Jeżeli jednak powództwo
Manowska M.: Wybrane zagadnienia z zakresu procedury cywilnej 49
uwzględniono, to powód nie ma interesu prawnego w jej wniesieniu. Jeśli powództwo
oddalono, interes prawny nie leży po stronie pozwanego. Oddalenie wniosku
o wezwanie do udziału w sprawie w charakterze pozwanego na podstawie art. 194
par. 3 k.p.c. nigdy nie jest natomiast skutecznym zarzutem apelacji, gdyż ewentualne
uchybienie sądu nie ma wpływu na treść rozstrzygnięcia przeciwko pierwotnemu
pozwanemu. Powód może wystąpić przeciwko innym osobom z odrębnym powództwem.
4) W przypadku gdy w wyroku została wymieniona osoba, wobec której nie wydano
formalnie postanowienia o wezwaniu (zawiadomieniu), przysługuje jej prawo wniesienia
środka odwoławczego (uchwała SN z 25 kwietnia 1980 r., III CZP 21/80, OSNC
80/11/207). Wyrok wydany jednak przeciwko osobie, która nie była stroną, powinien
zostać uchylony, a postępowanie umorzone na podstawie art. 350 k.p.c.
17. Skutki procesowe wezwania do udziału w sprawie bądź zawiadomienia osoby trzeciej
1) Skutki procesowe wstąpienia osoby trzeciej do procesu na podstawie art. 194–196
k.p.c. są uzależnione od tego, czy wstępujący jest powodem czy pozwanym.
2) Zgodnie z art. 198 par. 2 k.p.c., skutki procesowe, jakie ustawa wiąże z wytoczeniem
powództwa, w stosunku do osób zawiadomionych w myśl artykułów poprzedzających
następują z chwilą przystąpienia tych osób w charakterze powodów. Dotyczy
to zarówno skutków procesowych, jak i materialnych (np. przerwa biegu przedawnienia)
związanych z wniesieniem pozwu. Skutki związane z doręczeniem pozwu
następują z chwilą zawiadomienia strony pozwanej o przystąpieniu do procesu osoby
trzeciej w charakterze powoda, gdyż pozew został już wcześniej doręczony. Przy
współuczestnictwie koniecznym po stronie powodowej (legitymacja łączna) skutki
wniesienia pozwu następują dopiero z momentem złożenia oświadczenia o przystąpieniu
przez wszystkich współuczestników.
3) Zgodnie z art. 198 par. 1 k.p.c., wezwanie do wzięcia udziału w sprawie w charakterze
pozwanego, dokonane przez sąd zgodnie z artykułami poprzedzającymi, zastępuje
pozwanie. Osobom wezwanym sąd doręczy odpisy pism procesowych i załączników.
Nie ma wątpliwości, że w sytuacji, gdy wezwanie do udziału w sprawie następuje
na wniosek pozwanego lub przez sąd z urzędu, wszystkie skutki, jakie ustawa
wiąże z wytoczeniem powództwa (zarówno procesowe, jak i materialne), następują
z chwilą wydania przez sąd stosownego postanowienia. Co do zasady podobną regułę
należy przyjąć w przypadku wniosku powoda (postanowienia SN z 4 listopada
1969 r., I PZ 45/69, LEX 6608, z 10 listopada 1970 r., II CZ 139/70, OSP 71/10/178).
Wątpliwość budzi natomiast, czy w przypadku wniosku powoda dotyczy to również
przerwy biegu przedawnienia. Artykuł 123 k.c. stanowi bowiem, że do przerwy
biegu terminu przedawnienia dochodzi przez każdą czynność dokonaną przed
sądem w celu bezpośredniego dochodzenia roszczeń. Można bronić tezy, że art. 198
par. 1 k.p.c. jest przepisem szczególnym w stosunku do art. 123 k.c. Ponieważ jednak
art. 123 k.c. mówi o każdej czynności, a nie tylko o czynności wniesienia pozwu,
poprawne wydaje się stanowisko, że w przypadku, gdy wezwanie do udziału
w sprawie następuje na wniosek powoda, do przerwy biegu terminu przedawnienia
dochodzi z momentem złożenia wniosku. Skutki doręczenia odpisu pozwu przy wezwaniu
strony pozwanej następują z chwilą doręczenia osobie trzeciej postanowienia
o wezwaniu wraz z odpisem pozwu (wyrok SN z 22 maja 1980 r., II CR 131/80,
OSNC 80/11/223).
50 Materiały szkoleniowe OIRP Warszawa
4) Zgodnie z art. 198 par. 3 k.p.c., osoby wezwane do wzięcia udziału w sprawie, a także
osoby zawiadomione o toczącym się procesie, które zgłosiły swoje przystąpienie
do sprawy w charakterze powodów, mogą przy pierwszej czynności procesowej żądać
powtórzenia dotychczasowego postępowania w całości lub w części, stosownie
do okoliczności sprawy. Możliwość ta istnieje tylko przy pierwszej czynności procesowej
dokonanej przez stronę wezwaną po doręczeniu jej postanowienia oraz przez
stronę zawiadomioną po zgłoszeniu swojego przystąpienia. Potem dokonane uprzednio
czynności pozostają w mocy, bez możliwości podniesienia zarzutu pozbawienia
prawa do obrony (art. 379 pkt 5 k.p.c.).
18. Interwencja uboczna
1) Pojęcie interesu prawnego. Zgodnie z art. 76 k.p.c., każdy, kto ma interes prawny
w tym, aby sprawa została rozstrzygnięta na korzyść jednej ze stron, może w każdym
stanie sprawy aż do zamknięcia rozprawy w drugiej instancji przystąpić do tej
strony (interwencja uboczna). Interes prawny musi mieć swoje źródło w stosunku
prawnym łączącym podmiot zgłaszający interwencję uboczną z jedną ze stron lub
obiema stronami toczącego się postępowania. Nie może to być wyłącznie interes
majątkowy czy etyczny. Przykłady: współwłaściciel, który zgłasza sprzeciw w trybie
art. 209 k.c. i przystępuje po stronie przeciwnej, współwłaściciel, który przystępuje
po stronie współwłaściciela występującego w roli powoda w procesie zmierzającym
do zachowania wspólnego prawa, dłużnik główny przestępujący po stronie pozwanego
poręczyciela.
2) Zgłoszenie interwencji ubocznej następuje w formie pisma procesowego, podlegającego
opłacie ułamkowej w wysokości 1/5. W piśmie tym od razu należy wskazać
interes prawny i stronę, do której interwenient zamierza przystąpić (art. 77 k.p.c.).
3) Zgłoszenie interwencji może nastąpić w każdym stanie sprawy, aż do zamknięcia
rozprawy w drugiej instancji. Po stronie powoda interwenient może przystąpić po
skutecznym wniesieniu pozwu. Po stronie pozwanego przystąpienie z interwencją
ma miejsce na ogół po doręczeniu pozwu, ale nie jest wykluczone po wniesieniu pozwu,
np. po udzieleniu zabezpieczenia (postanowienie Sądu Apelacyjnego w Łodzi
z 31 marca 1992 r., I ACz 89/92, Wokanda 92/10/25).
4) Interwenient uboczny może połączyć przystąpienie do sprawy z inną czynnością
procesową, np. wniesieniem apelacji.
5) Pismo zawierające interwencję doręcza się obu stronom i obu stronom przysługuje
prawo wniesienia opozycji przeciwko wstąpieniu interwenienta. Możliwość zgłoszenia
opozycji jest ograniczona terminem rozpoczęcia najbliższej rozprawy po
zgłoszeniu interwencji. Mimo zgłoszenia opozycji interwenient bierze udział w postępowaniu
do czasu uprawomocnienia się orzeczenia rozstrzygającego opozycję.
Dlatego zgłoszenie opozycji nie jest przesłanką odroczenia rozprawy (postanowienie
SN z 15 listopada 2000 r., IV CKN 1328/00, OSNC 01/5/73).
6) Rozpoznanie opozycji następuje po przeprowadzeniu rozprawy. Uwzględniając opozycję,
sąd odmawia dopuszczenia osoby trzeciej do udziału w sprawie w charakterze
interwenienta ubocznego. W takim przypadku czynności interwenienta dokonane
uprzednio uważa się za niebyłe, czemu np. przy apelacji należy dać wyraz, odrzucając
ją (postanowienie Sądu Apelacyjnego w Gdańsku z 28 października 1999 r., I ACa
636/99, OSA 02/7/42). Jeśli sąd dojdzie do przekonania, że interwenient uboczny wyManowska
M.: Wybrane zagadnienia z zakresu procedury cywilnej 51
kazał swój interes prawny w przystąpieniu do sprawy – oddala opozycję. Na oba postanowienia
przysługuje zażalenie (art. 394 par. 1 pkt 3 k.p.c.).
7) Sąd może z urzędu, nie czekając na wniesienie opozycji, odrzucić interwencję – jako
niedopuszczalną, jeśli już z samej treści pisma interwencyjnego wynika oczywisty
brak interesu prawnego. Na postanowienie w przedmiocie odrzucenia interwencji
nie przysługuje zażalenie (postanowienia SN z 8 czerwca 1967 r., I CZ 24/67, OSNC
68/1/9, z 5 kwietnia 1968 r., I CR 33/68, OSP 69/3/66, z 14 października 1992 r., III
CZP 126/92, OSP 93/9/181).
8) Interwencja w ogóle nie jest dopuszczalna w postępowaniu uproszczonym (art. 5054
k.p.c.) oraz nieprocesowym. W tym drugim wypadku zastosowanie może znaleźć
art. 510 k.p.c.
9) Interwenient uboczny samoistny to taki, gdy z samego spornego stosunku prawnego
lub z przepisu ustawy wynika, że wyrok w sprawie ma odnieść bezpośredni skutek
prawny w stosunkach między interwenientem a przeciwnikiem strony, do której
przystąpił (np. współwłaściciel nieruchomości, który nie wystąpił jako powód w trybie
art. 209 k.p.c., a przystąpił następnie po stronie powoda – innego współwłaściciela
– jako interwenient; nabywca rzeczy lub prawa objętych sporem, jeśli w trybie
art. 192 pkt 3 k.p.c. nie wstąpił do procesu w miejsce zbywcy).
10) Do interwenienta ubocznego samoistnego stosuje się wszystkie zasady odnoszące się
do współuczestnika jednolitego:
– czynności interwenienta samoistnego mogą być sprzeczne z czynnościami strony,
do której przystąpił,
– strona nie może sprzeciwić się czynności interwenienta ani jej cofnąć,
– dokonywanie aktów dyspozycji materialnej przedmiotem procesu wymaga zgodnych
oświadczeń strony i interwenienta,
– interwenienta samoistnego przesłuchuje się w charakterze strony,
– interwenient samoistny może być pełnomocnikiem strony i na odwrót,
– interwenienta obejmują skutki wyroku, jaki zapadł między stroną, do której przystąpił,
a jej przeciwnikiem– moc wiążąca i powaga rzeczy osądzonej,
– rozstrzygnięcie o kosztach procesu jest takie samo jak wobec strony, do której
interwenient przystąpił.
11) Inni interwenienci uboczni to interwenienci niesamoistni, wobec których skutki
wyroku ograniczają się do wskazanych w art. 82 k.p.c. Interwenient uboczny niesamoistny
jest uprawniony do wszelkich czynności procesowych dopuszczalnych według
stanu sprawy. Nie mogą one jednak pozostawać w sprzeczności z czynnościami
i oświadczeniami strony, do której przystąpił (art. 79 k.p.c.). Zakres uprawnień interwenienta
ubocznego niesamoistnego wynika z charakteru tej interwencji oraz z wyraźnego
brzmienia przepisów:
– czynności procesowe interwenienta nie mogą być sprzeczne z czynnościami strony,
do której przystąpił,
– strona może sprzeciwić się czynności interwenienta, może cofnąć jego oświadczenie
bądź czynność; sprzeczna jest każda czynność procesowa i oświadczenie
interwenienta, jeśli zawierają one treści przeciwstawne wobec treści czynności
lub oświadczeń strony; nie jest wystarczająca bierna postawa strony, konieczne
jest jej aktywne zachowanie się (postanowienia SN z 10 listopada 1982 r., II CZ
121/82, OSNC 83/9/131; z 9 lutego 1982 r., II CR 317/81, OSP 83/2/24; z 8 maja
52 Materiały szkoleniowe OIRP Warszawa
1998 r., I CKN 658/97, OSNC 98/12/218; z 7 sierpnia 1967 r., I CR 86/67, LEX
6202),
– interwenient nie może w ogóle dokonywać aktów dyspozycji materialnej przedmiotem
procesu, strona natomiast może bez zgody interwenienta,
– interwenienta ubocznego przesłuchuje się w charakterze świadka,
– wyrok, jaki zapadł między stronami, nie odnosi bezpośredniego skutku wobec
interwenienta ubocznego; skutki poprzedniego postępowania ograniczają się do
wymienionych w art. 82 k.p.c.,
– nie zasądza się od interwenienta zwrotu kosztów na rzecz przeciwnika strony,
do której interwenient przystąpił; sąd może jednak zasądzić zwrot kosztów
wywołanych samoistnymi czynnościami procesowymi interwenienta; na rzecz
interwenienta mogą być zasądzone tylko koszty interwencji (opłata sądowa, wynagrodzenie
pełnomocnika) i tylko od przeciwnika strony, do której przystąpił.
12) Zgodnie z art. 83 k.p.c., za zgodą stron interwenient uboczny może wejść na miejsce
strony, do której przystąpił, która będzie wówczas zwolniona od udziału w sprawie.
O zasadności zastosowania art. 83 k.p.c. nie decyduje rodzaj interwencji ubocznej,
ale stosunki prawne łączące podmioty postępowania:
a) przy interwencji ubocznej samoistnej art. 83 k.p.c. znajdzie zastosowanie wówczas,
gdy już w chwili wytaczania powództwa czynna lub bierna legitymacja procesowa
przysługiwała także osobom trzecim, czyli istniało kilka możliwości podmiotowego
ukształtowania powództwa, a wytoczone powództwo jest realizacją
jednej z tych możliwości (np. art. 209 k.c., wierzytelność solidarna, zbycie w toku
sprawy rzeczy lub prawa objętych sporem na rzecz interwenienta ubocznego);
b) przy interwencji ubocznej niesamoistnej art. 83 k.p.c. znajdzie zastosowanie wówczas,
gdy stosunki prawne wiążące stronę i interwenienta ubocznego ze stroną
przeciwną nie prowadzą do jednolitego rozstrzygnięcia w stosunku do interwenienta
ubocznego, ale są takie same (np. przysługiwanie legitymacji biernej kilku
podmiotom samodzielnie – odpowiedzialność solidarna).
13) Skuteczność zastosowania art. 83 k.p.c. nie jest uzależniona od przysługiwania interwenientowi
legitymacji czynnej bądź biernej. Dlatego w następstwie wstąpienia
do procesu interwenienta ubocznego w miejsce strony może dojść do następczego
braku legitymacji procesowej. Brak ten może być sanowany przez zastosowanie dalszych
zmian podmiotowych.
19. Przypozwanie
1) Przypozwanie służy do doprowadzenia z inicjatywy strony do wejścia osoby trzeciej
do procesu w charakterze interwenienta ubocznego.
2) Procedura przypozwania jest uruchamiana pod warunkiem zagrożenia niekorzystnego
rozstrzygnięcia, które musi powodować powstanie roszczenia albo po stronie
tej strony, która z przypozwania korzysta wobec przypozwanego (np. pozwany poręczyciel
przeciwko niepozwanemu dłużnikowi głównemu), albo też po stronie przypozwanego
wobec strony, która z przypozwania korzysta (np. w przypadku zbycia
rzeczy lub prawa objętych sporem).
3) Formą przypozwania jest pismo procesowe o szczególnej treści, to jest zawierające
przyczynę wezwania (zależność interesu prawnego osoby trzeciej od korzystnego
rozstrzygnięcia toczącej się sprawy dla strony przyzywającej) oraz stan sprawy
(opis umożliwiający przypozwanemu zorientowanie się nie tylko w przedmiocie toManowska
M.: Wybrane zagadnienia z zakresu procedury cywilnej 53
czącego się postępowania, lecz także jego przebiegu celem podjęcia decyzji w kwestii
przystąpienia w charakterze interwenienta ubocznego).
4) Samo przypozwanie nie oznacza automatycznie wejścia osoby trzeciej do procesu
w charakterze interwenienta ubocznego. Wstąpienie w charakterze interwenienta
ubocznego następuje na ogólnych zasadach (termin do zamknięcia rozprawy przed
sądem drugiej instancji, prawo złożenia opozycji itd.).
5) Zachowanie aktu staranności w postaci przypozwania jest istotne z uwagi na treść
art. 85 k.p.c. Zgodnie z nim skutki wynikające z art. 82 k.p.c. powstają w stosunku do
przypozwanego, który nie zgłosił przystąpienia w charakterze interwenienta ubocznego
z chwilą, kiedy przystąpienie było możliwe.
20. Zmiany podmiotowe na podstawie art. 192 pkt 3 k.p.c.
1) Artykuł 192 pkt 3 k.p.c. ma zastosowanie wyłącznie do sukcesji inter vivos i tylko do
sukcesji zaszłej w toku procesu (po doręczeniu odpisu pozwu pozwanemu).
2) Według Witolda Broniewicza („Następstwo prawne w ppc”, Warszawa 1971) proces
dotyczy pewnej sytuacji prawnej, która może mieć postać:
a) prawa podmiotowego zwykłego, to jest prawa otrzymania świadczenia,
b) odpowiadającego temu prawu obowiązku spełnienia świadczenia,
c) prawa podmiotowego kształtującego, to jest prawa wywołania oświadczeniem
woli zmiany w sytuacji prawnej drugiego podmiotu,
d) sytuacji stanowiącej bierny odpowiednik prawa określonego w pkt c,
e) posiadania.
Sytuacja prawna każdego z wymienionych rodzajów może w toku procesu przejść
z podmiotu będącego aktualnie stroną procesową na inny podmiot, m.in. w drodze
przewidzianego w art. 192 pkt 3 k.p.c. zbycia.
3) Zbycie rzeczy, o którym mowa w art. 192 pkt 3 k.p.c., dotyczy wyłącznie rzeczy oznaczonej
co do tożsamości. Należy przez nie rozumieć:
a) zbycie własności albo użytkowania wieczystego oraz ustanowienie użytkowania,
b) zbycie faktycznego władania rzeczą, niezależnie od tego, czy wiąże się ono z przeniesieniem
posiadania czy oznacza tylko oddanie rzeczy w dzierżenie,
c) zbycie spadku.
4) Przez zbycie prawa, o którym mowa w art. 192 pkt 3 k.p.c., należy rozumieć wszelkie
przypadki zbycia praw poza wymienionymi w pkt. 3:
a) przelew wierzytelności (art. 509 i następne k.c.),
b) wstąpienie osoby trzeciej w prawa zaspokojonego wierzyciela (art. 518 k.c.),
c) zbycie innego prawa niż wierzytelność (analogia z art. 510 i 555 k.c.),
d) zbycie pasywów, których dotyczy proces, a więc obowiązków odpowiadających
prawom podmiotowym zwykłym, i sytuacje odpowiadające prawom podmiotowym
kształtującym; jeżeli przejście obowiązku nie wiąże się ze zbyciem prawa podmiotowego,
sposobem jego dokonania jest przejęcie długu (art. 519 i następne k.c.).
5) Zbycie rzeczy może nastąpić także na drodze ustawy lub decyzji właściwego organu.
6) Zbycie rzeczy może polegać także na dziale majątkowym, który powoduje przejście
danej rzeczy lub prawa ze wspólnoty na jej dotychczasowego członka.
7) Następstwo procesowe w trybie art. 192 pkt 3 k.p.c. nie może być uważane za rezultat
następstwa prawnego. Wystarczające jest stwierdzenie, że nastąpiło zdarzenie,
które mogło spowodować zbycie (nabycie) przedmiotu sporu.
54 Materiały szkoleniowe OIRP Warszawa
8) Do wstąpienia nabywcy w miejsce zbywcy do procesu wymagana jest zgoda obu
stron i oczywiście osoby trzeciej (nabywcy). Może być ona wyrażona w sposób dorozumiany
(wyrok SN z 19 października 2005 r., V CK 708/04, LEX 187102).
9) Wyrok wydany z udziałem zbywcy odnosi bezpośredni skutek wobec nabywcy. Jest
to przypadek tzw. prawomocności rozszerzonej, co przejawia się w tym, że można
w stosunku do nabywcy (lub przez nabywcę) uzyskać klauzulę wykonalności (art. 788
par. 1 k.p.c.).
10) Uprawniony, który nie może wykazać przejścia praw lub obowiązków dokumentem
urzędowym lub prywatnym z podpisem urzędowo poświadczonym (art. 788
par. 1 k.p.c.), może wytoczyć powództwo o ustalenie przejścia tego uprawnienia
lub obowiązku (uchwała 7 sędziów SN z 5 maja 1951 r., C 689/50, PiP 52/2, s. 307,
W. Broniewicz, „Podstawienia procesowe”, Zeszyty Naukowe UŁ 1963 r., seria I z 31,
s. 160 i następne).
11) Artykuł 192 pkt 3 k.p.c. znajduje zastosowanie także w postępowaniu kasacyjnym
(postanowienie SN z 21 czerwca 2007 r., IV CSK 57/07, OSNC – ZD 08/3/62).
12) Artykuł 192 pkt 3 k.p.c. nie znajduje zastosowania w postępowaniu o zniesienie
współwłasności (postanowienia SN z 13 marca 2002 r., III CKN 411/00, LEX 54484;
z 20 października 2004 r., IV CK 91/04, OSNC 05/10/177; z 3 października 2003 r.,
III CKN 1529/00, LEX 137533).
13) Sporne jest w orzecznictwie, czy art. 192 pkt 3 k.p.c. ma zastosowanie w postępowaniu
wieczystoksięgowym. Za takim rozwiązaniem opowiedział się SN w postanowieniu
z 12 czerwca 2008 r. (III CSK 54/08, LEX 424393). Przeciwny pogląd wyraził
SN w postanowieniu z 21 stycznia 2004 r. (IV CK 346/02, LEX 175931).
VI
Rodzaje powództw.
Sposoby formułowania żądania pozwu
1. Powództwa o zasądzenie świadczenia
1) Treścią powództwa o zasądzenie świadczenia jest skierowane do sądu żądanie wydania
orzeczenia w przedmiocie określonego zachowania się pozwanego. Zachowanie
pozwanego może polegać na: daniu (dare), czynieniu (facere), nieczynieniu (non facere),
zaprzestaniu (omittere), znoszeniu (pati). W powództwach o zasądzenie świadczenia
żądanie może być sformułowane:
a) alternatywnie,
b) jako facultas alternativa,
c) ewentualnie.
Ad. a. Sformułowanie „alternatywne” występuje wówczas, gdy mamy do czynienia z zobowiązaniem
przemiennym, przy którym prawo wyboru świadczenia przysługuje dłużnikowi.
Taka możliwość musi od razu wynikać z ustawy bądź z umowy (art. 365 k.c.,
umowy gwarancyjne). Jeżeli ziszczą się przesłanki żądania świadczenia, to wierzyciel
(w wypadku gdy uprawnionym do wyboru jest dłużnik) ma prawo przed wszczęciem
procesu wyznaczyć dłużnikowi termin, po upływie którego prawo wyboru przechodzi
na wierzyciela (art. 365 par. 3 k.c.). Wierzyciel może też sam nie dokonywać wyboru,
przesuwając wykonanie tego uprawnienia do fazy postępowania egzekucyjnego (art. 798
i 903 k.p.c.). Powstrzymanie się przez wierzyciela od dokonania wyboru w postępowaniu
rozpoznawczym powoduje, że wyrok uwzględniający powództwo przybiera formę
odpowiadającą żądaniu alternatywnemu.
Przykład: „W imieniu Jana Kowalskiego wnoszę o zobowiązanie pozwanej XXX Spółki
z o.o. z/s w Warszawie do dokonania naprawy samochodu osobowego marki Skoda
Oktavia o nr nadwozia xxx i nr silnika xxx, stanowiącego własność powoda przez dokonanie
wymiany silnika i skrzyni biegów na nowe wolne od wad fizycznych albo do
wydania przez XXX Spółkę z o.o. z/s w Warszawie na rzecz Jana Kowalskiego samochodu
osobowego marki Skoda Oktavia nowego, wolnego od wad fizycznych rzeczy za
jednoczesnym zwrotem przez Jana Kowalskiego na rzecz pozwanego opisanego wyżej
samochodu, stanowiącego własność powoda – w terminie miesiąca od daty uprawomocnienia
się wyroku”.
56 Materiały szkoleniowe OIRP Warszawa
Ad. b. Facultas alternativa oznacza upoważnienie przemienne występujące w sytuacjach,
gdy dłużnikowi przysługuje uprawnienie do jednostronnego zwolnienia się z długu przez
wykonanie innego świadczenia niż świadczenie główne. Wierzyciel w takim wypadku
może domagać się od dłużnika spełnienia świadczenia ściśle określonego od początku,
i tylko to świadczenie może być objęte klauzulą wykonalności. Dłużnik jest natomiast
uprawniony do spełnienia innego świadczenia zamiast głównego ze skutkiem wygaśnięcia
zobowiązania.
Upoważnienie dłużnika może wynikać:
– z ustawy (np. art. 391 k.c., art. 533 k.c., art. 897 k.c.),
– z umowy,
– z jednostronnej woli wierzyciela (orzeczenie SN z 19 stycznia 1957 r., 3 CR 187/56,
OSPiKA 1957/2/36).
Uwzględnienie żądania skonstruowanego jako upoważnienie przemienne musi być poprzedzone
ustaleniem, że spełnienie świadczenia głównego jest możliwe.
Przykład 1.: „W imieniu Jana Kowalskiego wnoszę o uznanie, że umowa sprzedaży nieruchomości
stanowiącej niezabudowaną działkę gruntu nr 112, położonej w Warszawie
przy ul. Różowej, obrębie xxx, dla której Sąd Rejonowy dla Warszawy – Mokotowa prowadzi
KW nr xxx, zawartą w dniu 15 września 2008 r. przed notariuszem Adamem
Nowakiem pod nr rep. xxx między Grzegorzem Iksińskim a Natalią Igrekowską, jest
bezskuteczna wobec Jana Kowalskiego do wartości wierzytelności w kwocie 150 000 zł
wraz z ustawowymi odsetkami liczonymi od tej kwoty od dnia 3 stycznia 2008 r. do dnia
zapłaty, z tym że pozwana Natalia Igrekowska może zadośćuczynić roszczeniu powoda
(ew. może zwolnić się z zobowiązania) przez zapłatę na rzecz Jana Kowalskiego
wymienionej wyżej kwoty”.
Przykład 2.: „W imieniu Jana Kowalskiego wnoszę o zobowiązanie pozwanej XXX Spółki
z o.o. z/s w Warszawie do wydania na rzecz powoda 3000 metrów jedwabiu w gatunku
pierwszym koloru granatowego lub zapłaty kwoty 15 000 zł w terminie miesiąca od
daty uprawomocnienia się wyroku”.
Ad. c. Żądanie ewentualne polega na zgłoszeniu dodatkowego żądania na wypadek nieuwzględnienia
przez sąd roszczenia postawionego na pierwszym miejscu. Między żądaniem
głównym a ewentualnym musi zachodzić związek przedmiotowy. Sąd rozpoznaje
i rozstrzyga o roszczeniu ewentualnym tylko na wypadek oddalenia pierwszego żądania.
Gdy sąd uwzględnia pierwsze żądanie, nie rozstrzyga o roszczeniu ewentualnym.
Jeśli nie zasługuje na uwzględnienie ani żądanie pierwsze, ani ewentualne powództwo,
podlega oddaleniu bez rozbicia na pierwsze i ewentualne.
Przykład: „W imieniu Jana Kowalskiego wnoszę o zobowiązanie pozwanego Adama
Nowaka do wydania na rzecz Jana Kowalskiego samochodu osobowego marki Skoda
Oktavia o numerze silnika xxx i numerze nadwozia xxx w terminie miesiąca od dnia
uprawomocnienia się wyroku, a na wypadek nieuwzględnienia żądania postawionego
na pierwszym miejscu [ewentualnie] wnoszę o zasądzenie od Adama Nowaka na
rzecz Jana Kowalskiego kwoty 30 000 zł z ustawowymi odsetkami od dnia 12 września
2008 r. do dnia zapłaty”.
2) W wypadku zwłoki dłużnika w spełnieniu świadczenia niepieniężnego wierzyciel
ma trzy drogi sformułowania żądania w tym zakresie. Po pierwsze, wierzyciel może
domagać się nakazania dłużnikowi przez sąd spełnienia świadczenia. Po drugie,
wierzyciel ma prawo żądać upoważnienia go przez sąd do wykonania świadczenia
Manowska M.: Wybrane zagadnienia z zakresu procedury cywilnej 57
niepieniężnego na koszt dłużnika. Po trzecie, wierzyciel może domagać się nakazania
dłużnikowi przez sąd spełnienia świadczenia z opcją upoważnienia go do wykonania
tego świadczenia na koszt dłużnika (art. 480 par. 1 k.c.). To samo dotyczy
obowiązku zaniechania (art. 480 par. 2 k.c.).
Jeżeli wierzyciel korzysta jedynie z opcji pierwszej, a dłużnik nie wykona zobowiązania,
to egzekucja wyroku następuje według schematu wynikającego z art. 1049
k.p.c.:
– wezwanie dłużnika przez sąd do wykonania czynności w określonym terminie,
– bezskuteczny upływ terminu,
– udzielenie wierzycielowi przez sąd umocowania do wykonania czynności na koszt
dłużnika,
– wierzyciel wykłada kwotę potrzebną do wykonania czynności albo
– na wniosek wierzyciela sąd przyznaje mu niezbędne koszty przed wykonaniem
czynności.
Możliwość uzyskania upoważnienia do wykonania czynności na koszt dłużnika dotyczy
tylko czynności facere, a nie dare. Czynienie to musi być przy tym czynnością
tzw. zastępowalną, to znaczy niewymagającą osobistego wykonania przez dłużnika,
a więc taką, którą inna osoba może wykonać. Gdy czynność należy do tzw. niezastępowanych,
wierzyciel ma jedynie możliwość żądania od dłużnika wykonania
zobowiązania (art. 477 par. 1 k.c.) (ewentualnie odszkodowania). Egzekucja wyroku
obejmującego czynność niezastępowaną przebiega według reguł określonych
w art. 1050 k.p.c.
Wierzyciel może zwrócić się do sądu o upoważnienie do wykonania czynności zastępczej
na koszt dłużnika tylko w drodze osobnego powództwa. Kontrola sądowa
jest tu niezbędna z uwagi na konstytutywny charakter wyroku oraz z uwagi na
potrzebę ochrony dłużnika przed nadmiernym obciążeniem (wyrok SN z 15 lipca
2004 r., V CK 2/04, LEX 269749).
2. Powództwa posesoryjne
1) Powództwo posesoryjne powinno być dostosowane do jednej z postaci naruszenia
posiadania określonej w art. 344 par. 1 k.c. (przywrócenie bądź zaniechanie naruszeń).
2) Powództwo o ochronę posiadania stosuje się odpowiednio do służebności gruntowej
(art. 352 k.c., uchwała SN z 24 czerwca 1993 r., III CZP 82/93, OSNC 94/1/11).
Dlatego w sytuacji, gdy naruszone posiadanie dotyczy przechodu bądź przejazdu,
należy wnosić o przywrócenie posiadania służebności gruntowej odpowiedniej postaci.
3) Przedmiot rozstrzygnięcia w sprawie o naruszenie posiadania powinien być sformułowany
w sposób pozwalający na wykonanie wyroku bez żadnych wątpliwości.
Dlatego w pozwie o ochronę posiadania należy oznaczyć granice żądanej ochrony
prawnej ze wskazaniem sposobu przywrócenia bądź zaniechania zakłócania posiadania
(wyrok SN z 24 stycznia 1985 r., III CR 297/84, LEX 8672).
4) Zgodnie z art. 346 k.c., nie można wnosić o ochronę posiadania w stosunkach między
współposiadaczami tej samej rzeczy, jeżeli nie da się ustalić zakresu współposiadania
(np. gospodarstwo rolne, przedsiębiorstwo). Wówczas współposiadacz może
wnosić o uregulowanie przez sąd sposobu korzystania z rzeczy oraz zarządu rzeczą
wspólną w trybie przepisów o zarządzie rzeczą wspólną (art. 611 k.p.c. i następ58
Materiały szkoleniowe OIRP Warszawa
ne). Dotyczy to przede wszystkim współwłaścicieli (art. 206 k.c.), gdyż treścią prawa
własności jest m.in. uprawnienie do posiadania i korzystania z całej rzeczy w takim
zakresie, jaki daje się pogodzić ze współposiadaniem i korzystaniem z rzeczy przez
pozostałych współwłaścicieli. Analogicznie jednak powyższe rozwiązanie można
stosować do współposiadania innych praw lub współposiadania niewynikającego
ze współwłasności.
5) Przykład 1.: „W imieniu Jana Kowalskiego wnoszę o przywrócenie Janowi
Kowalskiemu posiadania lokalu mieszkalnego nr 5 położonego w Warszawie przy
ul. Różowej nr 12, przez nakazanie pozwanemu Adamowi Nowakowi wydania Janowi
Kowalskiemu kluczy do drzwi wejściowych opisanego wyżej lokalu.”
Przykład 2.: „W imieniu Jana Kowalskiego wnoszę o zaniechanie zakłócania Janowi
Kowalskiemu przez Adama Nowaka posiadania nieruchomości (dokładny opis nieruchomości)
przez zakazanie Adamowi Nowakowi przechodzenia i przejeżdżania
przez opisaną wyżej nieruchomość.”
3. Powództwa petytoryjne
1) Powództwo negatoryjne (art. 222 par. 2 k.c.) w swojej treści jest zbliżone do żądania
ochrony posesoryjnej. Również niezbędne jest bowiem dokładne określenie granic
i sposobu udzielenia ochrony prawnej tak, aby wyrok uwzględniający powództwo
nadawał się do wykonania. Istotną różnicą między obydwoma rodzajami powództw
(co do sposobu sformułowania) jest okoliczność, że żądanie ochrony posiadania powinno
iść najdalej do przywrócenia poprzedniego stanu posiadania (umożliwienia
posiadania), natomiast żądanie negatoryjne obejmuje przywrócenie stanu zgodnego
z prawem (łącznie z restytucją).
2) Przykład: „W imieniu Jana Kowalskiego wnoszę o zobowiązanie pozwanego Adama
Nowaka do przywrócenia stanu poprzedniego na nieruchomości powoda Jana
Kowalskiego (opis nieruchomości) przez nakazanie Adamowi Nowakowi odbudowania
ogrodzenia z siatki na podmurówce na odcinku A – B przedstawionym na
szkicu sytuacyjnym sporządzonym przez geodetę Marka Iksińskiego (oznaczenie
szkicu), który będzie stanowił integralną część wyroku. W wypadku niewykonania
przez pozwanego powyższego obowiązku w terminie miesiąca od dnia uprawomocnienia
się orzeczenia, wnoszę o upoważnienie Jana Kowalskiego do jego wykonania
na koszt Adama Nowaka”.
3) Powództwo windykacyjne (art. 222 par. 1 k.c.) powinno dokładnie określać przedmiot
wydania w sposób umożliwiający jego identyfikację.
4) Konieczność dokładnego określenia granic udzielenia ochrony prawnej ze wskazaniem
sposobu zachowania się dłużnika zachodzi w każdym przypadku formułowania
żądania czynienia bądź zaniechania (np. ochrona dóbr osobistych, uprawnienia
wynikające z prawa sąsiedzkiego).
4. Powództwa o ustalenie istnienia bądź nieistnienia stosunku prawnego bądź prawa
1) Podstawą prawną tego typu powództw jest art. 189 k.p.c. zamieszczony w ustawie
procesowej, ale faktycznie dający materialną podstawę żądania (wyroki SN
z 27 czerwca 2001 r., II CKN 898/00, LEX 52613, z 19 kwietnia 2001 r., IV CKN
326/00, LEX 52537). Wymaga on spełnienia dwóch podstawowych przesłanek, to
jest istnienia interesu prawnego w żądaniu udzielenia ochrony prawnej przez wydanie
wyroku ustalającego oraz istnienia bądź nieistnienia danego stosunku prawnego
bądź prawa (w zależności od rodzaju żądania udzielenia ochrony prawnej). Obie
Manowska M.: Wybrane zagadnienia z zakresu procedury cywilnej 59
przesłanki muszą być spełnione łącznie w dniu zamknięcia rozprawy, nie zaś w dniu
wytoczenia powództwa.
2) Interes prawny w rozumieniu art. 189 k.p.c. jest kategorią obiektywną. Jest to obiektywna
(czyli rzeczywiście istniejąca), a nie tylko hipotetycznie (czyli w subiektywnym
odczuciu strony) potrzeba prawna uzyskania wyroku odpowiedniej treści zachodząca
wówczas, gdy powstała sytuacja rzeczywistego naruszenia albo zagrożenia naruszenia
określonej sfery prawnej. Praktycznie rzecz biorąc, interes prawny zachodzi,
gdy sam skutek, jaki wywoła uprawomocnienie się wyroku ustalającego, zapewni
powodowi ochronę jego prawnie chronionych interesów, czyli definitywnie zakończy
spór istniejący lub prewencyjnie zapobiegnie powstaniu takiego sporu w przyszłości
(wyroki SN z 4 października 2001 r., I CKN 425/00, LEX 52719, z 8 maja
2000 r., V CKN 29/00, LEX 52427; wyrok SA w Poznaniu z 5 kwietnia 2007 r., III
AUa 1518/05, LEX 257445). Dlatego w szczególności nie zachodzi interes prawny
w rozumieniu art. 189 k.p.c. wówczas, gdy stan niepewności prawnej może być usunięty
w drodze dalej idącego powództwa, np. o świadczenie bądź w drodze podjęcia
obrony w toku już wytoczonej sprawy o świadczenie. Wyjątkowo interes prawny
jest zachowany w powyższych sytuacjach, gdy ze spornego stosunku wynikają jeszcze
dalsze skutki, których dochodzenie powództwem o świadczenie nie jest możliwe
bądź nie jest jeszcze aktualne (wyroki SN z 2 czerwca 2006 r., I PK 250/05, M. P.
Pr. 06/9/491; z 8 stycznia 2002 r., I CKN 723/99, LEX 53132; z 22 listopada 2002 r.,
IV CKN 1519/00, LEX 78333, z 14 września 1998 r., I PKN 334/98, OSNP 99/20/646,
z 29 lutego 1972 r., I CR 388/71, LEX 7066).
3) Z wyjątkami nie jest dopuszczalne ustalanie w drodze powództwa z art. 189 k.p.c.
stosunków prawnych, które ewentualnie mogą powstać w przyszłości. Pozytywnie
na ten temat wypowiedział się Sąd Najwyższy co do ustalenia odpowiedzialności za
szkody mogące powstać w przyszłości, a wynikające z czynu niedozwolonego czy
też co do ustalenia stopnia przyczynienia się poszkodowanego do powstania szkody
(uchwały 7 sędziów SN z 17 czerwca 1963 r., III CO 38/62, OSNCP 1964, poz. 21,
z 17 kwietnia 1970 r., III PZP 34/69, OSNCP 70, poz. 217; wyrok SN z 8 kwietnia
1965 r., III CR 324/64, LEX 5770).
4) Zasadniczo nie można w trybie art. 189 k.p.c. żądać ustalenia faktu bądź stanu faktycznego,
chyba że mają one charakter prawotwórczy (wyroki SN z 14 lipca 1989 r.,
II CR 270/89, LEX 8979; z 25 czerwca 1998 r., III CKN 563/97, LEX 255611; z 6 maja
2007 r., I UK 8/07, M. P. Pr. 07/9/494; uchwała SN z 29 marca 2006 r., II PZP 14/05,
OSNP 06/15–16/228).
5) Przykład: „W imieniu Jana Kowalskiego wnoszę o ustalenie, że Jana Kowalskiego
i Adama Nowaka łączy na czas nieoznaczony umowa najmu lokalu mieszkalnego
nr 5, położonego w Warszawie przy ul. Różowej 12, z obowiązkiem zapłaty do dnia
10. każdego miesiąca czynszu w wysokości 560 zł miesięcznie.”
5. Powództwa o ukształtowanie stosunku prawnego bądź prawa
1) Źródłem powództw o ukształtowanie stosunku prawnego lub prawa są tzw. prawa
potestatywne (prawo do zmiany prawa), polegające na prawie żądania od sądu, aby
potwierdzając to prawo, dokonał wynikającej z niego zmiany stosunku prawnego
między stronami. Istnieją dwie grupy praw potestatywnych:
a) możliwe do realizacji wyłącznie na drodze postępowania sądowego (rozwód, separacja,
rozwiązanie umowy dożywocia),
60 Materiały szkoleniowe OIRP Warszawa
b) możliwe do swobodnego (w granicach bezwzględnie obowiązujących przepisów
prawa) ich wykonywania mocą woli stron.
2) Powództwa o ukształtowanie stosunku prawnego bądź prawa zmierzają do przekształcenia
istniejącego stanu prawnego na trzy sposoby:
a) strona zamierza doprowadzić do powstania stosunku prawnego lub prawa, np.
powództwo o zobowiązanie do złożenia oświadczenia woli w przedmiocie zawarcia
umowy przyrzeczonej (w wykonaniu umowy przedwstępnej),
b) strona zamierza przekształcić istniejący stosunek prawny (np. powództwo na
podstawie art. 3581 par. 3 k.c., art. 907 par. 2 k.c.),
c) strona zmierza do zniesienia (likwidacji) stosunku prawnego lub prawa (powództwo
o rozwód, o rozwiązanie umowy na podstawie art. 3571 par. 1 k.c., o rozwiązanie
umowy dożywocia na podstawie art. 913 par. 2 k.c.).
3. Rodzajem powództw o ukształtowanie stosunku prawnego bądź prawa są powództwa
o zobowiązanie do złożenia oświadczenia woli określonej treści. Stosownie do
art. 64 k.c., prawomocne orzeczenie sądu, stwierdzające obowiązek danej osoby do
złożenia oznaczonego oświadczenia woli, zastępuje to oświadczenie. Cechą wyroku
wydanego w następstwie takiego powództwa jest to, że zastępuje ono wszystkie
formy szczególne dla ważności lub wywołania specjalnych skutków czynności prawnych.
Odpowiednikiem wśród przepisów postępowania jest art. 1047 k.p.c. funkcjonujący
na gruncie postępowania egzekucyjnego.
4. Pełna wykładnia i zasady stosowania art. 64 k.c. i 1047 k.p.c. zostały zawarte
w uchwale 7 sędziów SN z 7 stycznia 1967 r. (III CZP 32/66, OSNCP 12/68, poz.
199). Stwierdzono w niej, że:
a) Prawomocne orzeczenie sądu, stwierdzające obowiązek strony do złożenia oznaczonego
oświadczenia woli zastępuje tylko to oświadczenie. Jeżeli więc oświadczenie
to ma stanowić składnik umowy, jaka ma być zawarta między stronami,
do zawarcia tej umowy konieczne jest złożenie odpowiedniego oświadczenia woli
przez drugą stronę z zachowaniem wymaganej formy.
b) Nie dotyczy to jednak zawarcia umowy przyrzeczonej w umowie przedwstępnej
oraz wypadków, gdy sąd uwzględnia powództwo o stwierdzenie obowiązku
zawarcia umowy całkowicie zgodnie z żądaniem powoda; w takich wypadkach
orzeczenie sądu stwierdza zawarcie umowy i zastępuje tę umowę.
Sąd Najwyższy wyraźnie rozróżnił powództwo o zobowiązanie do złożenia oświadczenia
woli od powództwa o stwierdzenie obowiązku zawarcia umowy. W tym drugim
przypadku wola powoda zawarcia umowy przyrzeczonej wynika z treści samego
powództwa. Powód bowiem, domagając się wydania orzeczenia, które ma zastąpić
oświadczenie woli obu stron, wyraża przez to wolę złożenia takiego oświadczenia,
koniecznego do wywołania dochodzonego skutku prawnego w postaci zawarcia określonej
umowy.
5. Powództwo o zobowiązanie do złożenia oświadczenia woli powinno wskazywać zarówno
osobę, której pozwany ma złożyć oświadczenie woli, jak i konkretyzować treść
tego oświadczenia (postanowienia istotne umowy) tak, aby na podstawie samej treści
wyroku uwzględniającego powództwo nastąpił pożądany skutek prawny (wyrok
SN z 5 września 2002 r., II CKN 1035/00, LEX 75623).
6. Przykład 1.: W imieniu Jana Kowalskiego wnoszę o stwierdzenie, że Jan Kowalski
i Adam Nowak mają obowiązek zawrzeć umowę następującej treści: „Pozwany Adam
Manowska M.: Wybrane zagadnienia z zakresu procedury cywilnej 61
Nowak oświadcza, że w wykonaniu umowy przedwstępnej zawartej w dniu 12 września
2008 r. przed notariuszem Joanną Iksińską pod nr rep. xxx, sprzedaje powodowi
Janowi Kowalskiemu własność nieruchomości (dokładny opis nieruchomości) za
cenę xxx, natomiast powód Jan Kowalski oświadcza, że opisaną nieruchomość kupuje
za wskazaną wyżej cenę”.
Przykład 2.: W imieniu Jana Kowalskiego wnoszę o zobowiązanie pozwanego Adama
Nowaka do złożenia oświadczenia woli następującej treści: „Adam Nowak oświadcza,
że w wykonaniu zapisu zawartego w testamencie Marii Kowalskiej przenosi na
powoda Jana Kowalskiego własność nieruchomości (dokładny opis nieruchomości)”.
W imieniu Jana Kowalskiego wnoszę również o stwierdzenie, że prawomocny wyrok
sądu zastępuje umowę.
VII
Kumulacja przedmiotowa
1. Przesłanki kumulacji roszczeń
1) Przesłanki przedmiotowej kumulacji roszczeń zostały uregulowane w art. 191 k.p.c.
Przesłanki te można uszeregować w czterech grupach.
2) Etap I. Wymaganie tego samego trybu postępowania musi być spełnione niezależnie
od tego, czy mamy do czynienia z roszczeniami jednorodzajowymi czy różnorodzajowymi.
Za tryb postępowania należy uważać proces i postępowanie nieprocesowe.
Wyjątki od tej zasady zostały przewidziane zarówno w ustawie (art. 618 k.p.c.,
art. 688 k.c. w związku z art. 618 k.p.c., art. 567 par. 3 k.p.c. w związku z art. 688
k.p.c. i art. 618 k.p.c.), jak i w orzecznictwie, np. w uzasadnieniu postanowienia SN
z 7 sierpnia 1985 r., III CRN 225/85, OSNC 1986/5/78 oraz w wyroku z 26 stycznia
1981 r., III CRN 315/80, OSNC 81/10/196, jak również w postanowieniu z 31 sierpnia
1963 r., III CRN 136/63, OSNC 64/10/203.
3) Etap II. Jeżeli dla skumulowanych roszczeń właściwy jest ten sam tryb postępowania,
to należy ustalić, czy dla któregokolwiek z nich nie jest przewidziane postępowanie
odrębne (bądź dla każdego z roszczeń inne postępowanie odrębne). Nie jest
dozwolone łączenie postępowania zwykłego z odrębnym ani postępowania odrębnego
z innym postępowaniem odrębnym. Dodatkowe ograniczenia występują w postępowaniu
odrębnym (art. 5053 k.p.c.).
4) Etap III. Jeżeli nie zachodzą powyższe przeszkody, należy zbadać, czy dla któregokolwiek
z roszczeń nie jest przewidziana właściwość innego sądu na podstawie
przesłanki niezależnej od wartości przedmiotu sporu. Jeżeli taka okoliczność nie
zachodzi, to mamy do czynienia z roszczeniami jednorodzajowymi, które można
skumulować, i wówczas ogólna wartość roszczeń decyduje o właściwości rzeczowej
sądu. Roszczenia jednego rodzaju to te, które należą do jednego rodzaju postępowania
(zwykłego bądź odrębnego) i dla których oznaczenie właściwości rzeczowej sądu
zostało oparte na tych samych przesłankach związanych z rodzajem spraw (np. żądanie
zasądzenia odszkodowania, zadośćuczynienia i renty z tytułu czynu niedozwolonego).
Roszczenia różnego rodzaju mogą być kumulowane tylko wówczas, gdy
dla każdego z tych roszczeń jest przewidziana właściwość tego samego sądu (np. żąManowska
M.: Wybrane zagadnienia z zakresu procedury cywilnej 63
danie przywrócenia do pracy i zasądzenia ekwiwalentu za urlop w kwocie 3000 zł
– art. 461 par. 11 k.p.c.).
5) Etap IV. W przypadku połączenia kilku roszczeń należących do tego samego postępowania
odrębnego ustalenia wymaga, czy nie zachodzą przeszkody z etapu III oraz
to, czy w danym postępowaniu odrębnym nie funkcjonuje przepis szczególny ograniczający
bądź wyłączający kumulację roszczeń, np. art. 5053 k.p.c.
2. Kumulacja przedmiotowa a współuczestnictwo
1) Warunkiem ogólnym kumulacji roszczeń jest dochodzenie ich przeciwko temu samemu
pozwanemu. Nie jest natomiast wymagane istnienie żadnych związków faktycznych
ani prawnych między nimi.
2) W przypadku współuczestnictwa procesowego po którejkolwiek ze stron wszystkie
podmioty muszą występować jako współuczestnicy co do każdego z łączonych roszczeń.
Nie jest zgodne z art. 191 k.p.c. dochodzenie roszczeń o różnych podmiotowo
zakresach.
3. Konsekwencje niedozwolonej kumulacji roszczeń
1) Objęcie jednym pozwem roszczeń, których kumulacja w myśl art. 191 k.p.c. nie jest
dopuszczalna, powoduje przede wszystkim ich wyłączenie do osobnego postępowania
zarządzeniem przewodniczącego.
2) Jeśli oba roszczenia należą do właściwości tego samego sądu (np. dział spadku i zwrot
pożyczki w kwocie 2000 zł), sąd rozpoznaje je jako sprawy oddzielne.
3) Jeśli którekolwiek z roszczeń nie należy do właściwości sądu, do którego wniesiono
pozew (np. żądanie uzgodnienia treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem
prawnym oraz zwrot pożyczki w kwocie 150 000 zł), sąd ten przekazuje sprawę, do
rozpoznania której nie jest właściwy – do sądu właściwego.
VIII
Przekształcenia przedmiotowe
1. Definicja zmiany przedmiotowej powództwa
1) Zmiana przedmiotowa jest czynnością procesową powoda, która może polegać na
przekształceniu obu elementów powództwa (żądanie i podstawa faktyczna) bądź
jednego z nich. Może ona przybrać postać zmiany ilościowej, polegającej na rozszerzeniu
albo ograniczeniu pierwotnego żądania, bądź jakościowej, prowadzącej do
zmiany żądania lub przekształcenia podstawy faktycznej powództwa, określanego
jako wymiana przytoczeń.
2) Zmianą powództwa nie są czynności procesowe mające charakter czystej rektyfikacji,
a mianowicie takie jak sprostowanie lub uzupełnienie podstawy faktycznej powództwa.
3) Stanowi zmianę powództwa powołanie jego innej podstawy prawnej z jednoczesnym
uzupełnieniem bądź wymianą okoliczności faktycznych (uchwała połączonych
Izb SN z 24 kwietnia 1972 r., III PZP 17/70, OSNC 73/5/72, wyroki SN z 2 grudnia
2004 r., II CK 144/04 – niepubl., z 3 października 2000 r., I CKN 1120/98, OSNC
2001/3/44; postanowienie SN z 9 listopada 2004 r., V CK 246/04, LEX 277887).
2. Rodzaje zmiany powództwa
1) Zmiany ilościowe powództwa są to czynności:
a) rozszerzające zakres przedmiotu procesu,
b) ograniczające ramy procesu.
2) Zmiana ilościowa polegająca na rozszerzeniu zakresu przedmiotu procesu może polegać
na:
a) równoczesnej zmianie żądania i podstawy faktycznej powództwa,
b) rozszerzeniu tylko żądania (powiększenie wartości dochodzonej należności).
3) Ograniczenie żądania pozwu może dotyczyć pewnej jego części, wypływającej z jednego
roszczenia, bądź też całości żądania, stanowiącego jedno odrębne roszczenie
w ramach powództwa, w którym dokonano kumulacji przedmiotowej. Ograniczenie
żądania pozwu wymaga spełnienia rygorów określonych w art. 203 k.p.c.
4) Zmiany jakościowe powództwa są czynnościami procesowymi polegającymi na
wprowadzeniu do procesu:
a) nowego jakościowo żądania,
Manowska M.: Wybrane zagadnienia z zakresu procedury cywilnej 65
b) nowej jakościowo podstawy.
5) Wprowadzenie do procesu nowego jakościowo żądania może iść w dwóch kierunkach:
a) zmiana rodzaju ochrony prawnej przy zachowaniu tego samego przedmiotu żądania
(np. zmiana powództwa o ustalenie prawa własności rzeczy na powództwo
o wydanie tej rzeczy),
b) zmiana przedmiotu żądania (np. żądanie odszkodowania zamiast windykacji).
6) Wprowadzenie do procesu nowej jakościowo podstawy polega na zastąpieniu przytoczonych
faktów innymi faktami w całości lub w części. Tylko taka wymiana przytoczeń
jest uznawana za zmianę powództwa, która prowadzi do nowego uzasadnienia
prawnego (np. przejście z żądania zasądzenia wynagrodzenia na zasądzenie tej samej
kwoty tytułem bezpodstawnego wzbogacenia).
7) Najdalej idącym przekształceniem powództwa jest jednoczesna zmiana podstawy
faktycznej i zmiana żądania. Musi jej towarzyszyć zachowanie związku między procesem
sprzed przekształcenia i po nim, polegającego na tym, że czynności procesowe
stron dokonane w postępowaniu przed zmianą powództwa oraz zgromadzony
materiał dowodowy nie tracą mocy i pozostają choćby częściowo aktualne w procesie
toczącym się po przekształceniu. W przeciwnym razie powinno dojść do cofnięcia
pozwu z zachowaniem warunków określonych w art. 203 k.p.c. pod rygorem
rozpoznania zgłoszonego uprzednio roszczenia.
3. Warunki dokonania zmiany przedmiotowej powództwa
1) Zgodnie z art. 193 par. 1 k.p.c., zmiana powództwa jest dopuszczalna, jeżeli nie wpływa
na właściwość sądu. Zasada ta dotyczy zarówno zmian ilościowych, jak i jakościowych,
obejmuje zarówno właściwość rzeczową, jak i miejscową.
2) Wyjątek został wprowadzony w art. 193 par. 2 k.p.c. Dotyczy on wyłącznie zmiany
ilościowej powództwa, polegającej na wystąpieniu z nowym żądaniem obok poprzedniego.
Jeśli taka zmiana następuje przed sądem rejonowym i powoduje ona, że
właściwym do rozpoznania sprawy staje się sąd okręgowy, sąd rejonowy przekazuje
całe zmienione powództwo sądowi okręgowemu. Jeśli tego typu zmiana ilościowa
nie wywołuje właściwości sądu okręgowego bądź zostaje ona dokonana przed
sądem okręgowym albo wreszcie narusza jedynie właściwość miejscową – sąd rozpoznaje
nowe roszczenie jako sprawę oddzielną, jeżeli jest dla niej rzeczowo i miejscowo
właściwy, w przeciwnym zaś razie przekazuje sprawę sądowi właściwemu.
3) Zmiana ilościowa powództwa polegająca na wystąpieniu z nowym roszczeniem
obok poprzedniego wymaga przestrzegania zasad kumulacji roszczeń przewidzianych
w art. 191 k.p.c.
4) Postępowanie sądu w przypadku niedozwolonej zmiany ilościowej polegającej na wystąpieniu
z nowym roszczeniem obok poprzedniego przedstawia się następująco:
a) zmiana przed sądem rejonowym wywołująca właściwość rzeczową sądu okręgowego
– przekazanie całej sprawy sądowi okręgowemu,
b) zmiana przed sądem rejonowym bądź okręgowym naruszająca właściwość miejscową
– przekazanie nowego roszczenia sądowi właściwemu,
c) zmiana przed sądem rejonowym bądź okręgowym naruszająca zasady określone
w art. 191 k.p.c. – przekazanie nowego roszczenia sądowi właściwemu, a jeżeli
nie dochodzi do zmiany właściwości – rozpoznanie nowego roszczenia jako
osobnej sprawy,
66 Materiały szkoleniowe OIRP Warszawa
d) zmiana przed sądem okręgowym wywołująca właściwość sądu rejonowego –
przekazanie nowego roszczenia sądowi rejonowemu.
5) Zmiana jakościowa powództwa, polegająca na wprowadzeniu nowego roszczenia
zamiast poprzedniego, naruszająca właściwość rzeczową bądź miejscową sądu jest
objęta zakazem określonym w art. 193 par. 1 k.p.c. bez wyjątków.
6) Dokonanie zmiany powództwa może nastąpić na rozprawie w obecności pozwanego.
W przeciwnym razie powód jest obowiązany złożyć pismo procesowe zawierające
zmianę powództwa. Rozpoznanie zmienionego powództwa pod nieobecność
pozwanego prowadzi do nieważności postępowania (art. 379 pkt 5).
4. Szczególne ograniczenia dokonywania zmian przedmiotowych
1) Zgodnie z art. 4794 par. 2 k.p.c., w postępowaniu w sprawach gospodarczych w toku
postępowania nie można występować z nowymi roszczeniami zamiast lub obok dotychczasowych.
Jednakże w razie zmiany okoliczności powód może żądać, zamiast
pierwotnego przedmiotu sporu, jego wartości lub innego przedmiotu, a w sprawach
o świadczenie powtarzające się może nadto rozszerzyć żądanie pozwu o świadczenia
za dalsze okresy.
2) Zgodnie z art. 495 par. 2 k.p.c., w postępowaniu nakazowym w toku postępowania
nie można występować z nowymi roszczeniami zamiast lub obok dotychczasowych.
Jednakże w razie zmiany okoliczności powód może żądać, zamiast pierwotnego
przedmiotu sporu, jego wartości lub innego przedmiotu, a w sprawach o świadczenie
powtarzające się może nadto rozszerzyć żądanie pozwu o świadczenia za dalsze
okresy.
3) Zgodnie z art. 383 k.p.c., w postępowaniu apelacyjnym nie można rozszerzyć żądania
pozwu ani występować z nowymi roszczeniami. Jednakże w razie zmiany okoliczności
można żądać, zamiast pierwotnego przedmiotu sporu, jego wartości lub
innego przedmiotu, a w sprawach o świadczenie powtarzające się można nadto rozszerzyć
żądanie pozwu o świadczenia za dalsze okresy.
4) Zgodnie z art. 5054 par. 1 k.p.c., w postępowaniu uproszczonym żadna zmiana powództwa
nie jest dopuszczalna.
IX
Czynności procesowe
1. Podstawowe cechy czynności procesowych
1) Celem i skutkiem czynności procesowych jest powstanie, zmiana lub ustanie stosunku
prawno-procesowego.
2) Podmiotem czynności procesowych jest uczestnik procesu, np. strona, interwenient
uboczny.
3) Podstawą dokonywania czynności procesowych są przepisy ustawy procesowej.
4) Forma czynności procesowych została przewidziana w k.p.c.
5) Działania procesowe są to czynności dokonywane przez strony poza procesem, które
wywołują jednak skutki procesowe (np. umowy procesowe).
6) Nie są czynnościami procesowymi działania osób trzecich w procesie, np. świadków,
biegłych.
2. Cechy czynności procesowych sądu
1) Czynności sądu muszą być dokonywane przez organ sądowy w rozumieniu prawa
procesowego (także przez jego organy zastępcze lub pomocnicze, np. sekretarza sądowego).
2) Czynności sądu muszą być podejmowane w formie przewidzianej dla takiej czynności
bezwzględnie obowiązującymi przepisami prawa procesowego.
3) Wadliwość czynności sądu jest usuwalna tylko w drodze czynności sądu w ramach
przewidzianych w k.p.c. środków prawnych, np. skargi kasacyjnej.
3. Cechy czynności procesowych stron i uczestników postępowania
1) Formalność, czyli konieczność zachowania formy przewidzianej przez prawo procesowe.
2) Prekluzyjność, która oznacza, że czynności procesowe powinny być podjęte w ciągu
pewnych okresów, po upływie których ustaje możliwość skutecznego ich dokonania.
3) Fakultatywność oznaczająca brak prawnego obowiązku podejmowania czynności
procesowych. Strony dokonują ich dla obrony swoich praw. Wyjątek zawiera
np. art. 429 k.p.c. pozwalający skazać stronę na grzywnę za niestawiennictwo.
Zaniechanie podejmowania czynności procesowych może natomiast wywoływać
68 Materiały szkoleniowe OIRP Warszawa
dla strony negatywne konsekwencje, np. wydanie wyroku zaocznego, uznanie okoliczności
faktycznych za przyznane.
4) Odwołalność jako konsekwencja fakultatywności. Czynność procesowa zasadniczo
może być odwołana przez złożenie nowego oświadczenia procesowego, którego skuteczność
podlega ocenie sądu. Nie zachodzi konieczność uchylania się od skutków
procesowych oświadczeń zawartych w odwoływanej czynności. Ustawa w sposób
szczególny reguluje możliwość odwołania czynności wszczynającej postępowanie
(art. 203 par. 1 k.p.c., art. 512 k.p.c.). Cofnięcie czynności procesowej może nastąpić
tylko dopóty, dopóki nie osiągnięto zamierzonego w niej skutku, np. odroczono
rozprawę bądź przesłuchano świadka.
4. Czynności procesowe wywołujące skutki materialne
1) Istnieje grupa czynności procesowych, które wywołują jednocześnie skutki materialne,
np. zawarcie ugody sądowej, zrzeczenie się roszczenia towarzyszące cofnięciu
pozwu. Problematyczne jest, czy w przypadku odwołania takiej czynności procesowej
ustają również skutki materialne.
2) Według teorii prawno-procesowego i prawno-materialnego dualizmu w polskim systemie
procesowym przyjęto, że wadliwość czy odwołanie czynności procesowej, np.
cofnięcie oświadczenia o cofnięciu pozwu czy wniosku o umorzenie postępowania,
nie niweczy skutków materialnych.
3) W postanowieniu z 26 kwietnia 1982 r. (IV CZ 62/82, LEX 8417) SN wyjaśnił, że
samo złożenie oświadczenia woli o uchyleniu się od skutków prawnych ugody nie wystarcza
do uwzględnienia zażalenia na postanowienie umarzające postępowanie. Do
obowiązków strony należy wskazanie przyczyn wadliwości oświadczenia, do sądu zaś
należy ocena, czy przyczyny te są dostateczne dla skutecznego uchylenia się od skutków
prawnych oświadczenia woli. Również w postanowieniu z 14 czerwca 2005 r. (IV
CK 691/04, LEX 177225) SN wskazał, że wyrażenie zgody na zawarcie ugody, a więc
i na zakończenie postępowania sądowego, może być jako czynność procesowa odwołane
z przyczyn uzasadnionych aż do chwili uprawomocnienia się postanowienia
o umorzeniu postępowania. Ze względu na swój materialno-prawny charakter
ugoda podlega natomiast przepisom o wadach oświadczenia woli, umożliwiającym
uchylenie się od skutków złożonego oświadczenia.
4) Jeśli uprawomocniło się postanowienie o umorzeniu postępowania, strona może podjąć
próbę uchylenia się od skutków prawnych oświadczenia woli złożonego w ugodzie
sądowej w osobnym procesie. W przypadku ponownego wytoczenia powództwa o ten
sam przedmiot strona przeciwna może podnieść zarzut sprawy ugodzonej (exceptio
rei transactae). W wypadku niewykazania wady oświadczenia woli ponownie wytoczone
powództwo podlega oddaleniu.
5. Wymagania czynności procesowych
1) Wymagania podmiotowe określają, że czynności procesowe powinny być podejmowane
przez osoby z pełną świadomością skutków procesowych i posiadające legitymację
do dokonania konkretnej czynności procesowej.
2) Formą czynności procesowej jest ustność, chyba że ustawa przewiduje formę pisemną,
np. pozew, apelacja.
3) Wymagania co do treści określają, że oświadczenie strony powinno zawierać osnowę
wskazującą na cel i skutek, jaki ma zostać osiągnięty za pomocą danej czynności
procesowej. Zasadą wynikającą z art. 130 par. 1 k.p.c. jest nadawanie pismu biegu
Manowska M.: Wybrane zagadnienia z zakresu procedury cywilnej 69
zgodnie z jego treścią, a nie nazwą (postanowienia SN z 18 grudnia 1998 r., II UKN
553/98, OSNP 2000/4/166; z 11 marca 1998 r., II UKN 551/97, OSNP 1999/6/226).
4) W niektórych przypadkach ustawa czynnościom procesowym stawia szczególne wymagania
(np. apelacja, skarga kasacyjna).
X
Terminy procesowe.
Instytucja przywrócenia terminu
1. Rodzaje terminów procesowych
1) Terminy ustawowe charakteryzują się tym, że początek ich biegu i długość wyznacza
ustawa. Nie podlegają one modyfikacji, ale przywróceniu, np. termin do wniesienia
apelacji.
2) Terminy sądowe są terminami wyznaczanymi przez sąd bądź przewodniczącego.
Ich długość jest dowolna, gdyż ustawa wskazuje jedynie sposób ustalania początku
ich biegu (art. 164 k.p.c.). Artykuł 166 k.p.c. przewiduje możliwość skrócenia lub
przedłużenia terminu sądowego na wniosek zobowiązanego złożony przed upływem
terminu. Jeśli strona złoży taki wniosek po upływie terminu, to przewodniczący lub
sąd może wyznaczyć nowy termin, nie zaś przedłużyć ten, który upłynął.
3) Terminy umowne, które są uzgadniane przez strony, np. art. 178 w związku z art. 181
pkt 2 k.p.c.
4) Czasami k.p.c. przewiduje terminy dla czynności sądu. Są to terminy instrukcyjne,
których przekroczenie nie daje stronom uprawnienia do kwestionowania czynności
sądu (np. dwutygodniowe terminy do sporządzenia uzasadnienia wyroku – art. 329
k.p.c., do ogłoszenia wyroku – art. 326 par. 1 k.p.c.).
2. Sposoby obliczania terminów procesowych
1) Sposoby obliczania terminów procesowych określa k.c. Wprost stosuje się art. 111
k.c., 112 k.c., 115 k.c.
2) Jeżeli termin procesowy jest oznaczony w dniach, np. trzy dni na złożenie pełnomocnictwa,
upływa on z zakończeniem trzeciej doby, ale nie wlicza się dnia, w którym
doręczono stronie zarządzenie zobowiązujące ją do złożenia pełnomocnictwa.
3) Jeżeli termin procesowy jest oznaczony w tygodniach, miesiącach czy latach, jego koniec
przypada na dzień odpowiadający nazwą lub datą temu dniowi, w którym bieg
terminu się rozpoczął, a gdy takiego dnia w ostatnim miesiącu nie ma, w ostatnim
dniu tego miesiąca (jeśli np. odpis wyroku sądu drugiej instancji wraz z uzasadnieniem
doręczono stronie 31 grudnia, to dwumiesięczny termin do wniesienia skargi
kasacyjnej upływa z dniem 28 (bądź 29) lutego).
4) Termin jest zachowany, gdy pismo przed jego upływem złożono w biurze podawczym
sądu (data prezentaty) lub oddano w polskiej placówce pocztowej operatora publiczManowska
M.: Wybrane zagadnienia z zakresu procedury cywilnej 71
nego, przy czym brak jest ustawowego wymagania, aby pismo zostało nadane listem
poleconym (postanowienie SN z 6 maja 1988 r., IV PZ 39/88, OSP 1989/7/167).
3. Instytucja przywrócenia terminu
1) Przywróceniu podlegają terminy ustawowe z wyłączeniem tych, które są zbliżone
do terminów prawa materialnego (art. 169 par. 4 k.p.c., art. 408 k.p.c., art. 4246 par. 1
k.p.c. – postanowienia SN z 14 kwietnia 1999 r., II UKN 178/99, OSNP 2000/15/599;
z 15 czerwca 2007 r., I CNP 28/07, LEX 347325).
2) Bezskuteczna jest czynność prawna dokonana po upływie terminu (art. 167 k.p.c.).
Skuteczna jest natomiast czynność zaskarżenia orzeczenia, zanim zaczął biec termin
do wniesienia środka zaskarżenia, byleby istniało już orzeczenie stanowiące
substrat zaskarżenia (postanowienia SN z 24 stycznia 1997 r., I PKN 1/97, OSNP
1997/12/342; z 5 maja 1988 r., III CZP 29/88, OSNC 89/10/151).
3) Wniosek o przywrócenie terminu, oprócz elementów pisma procesowego, powinien
zawierać uprawdopodobnienie okoliczności uzasadniających przywrócenie terminu.
W ramach wymagań formalnych strona powinna również dokonać czynności procesowej,
której terminowi uchybiła, np. złożyć apelację. Niezachowanie tych wymagań
prowadzi do zwrotu wniosku (art. 130 k.p.c.).
4) Wniosek o przywrócenie terminu należy złożyć w terminie tygodniowym od dnia,
kiedy ustała przyczyna uniemożliwiająca dokonanie czynności (art. 169 par. 1 k.p.c.).
W przypadku gdy strona twierdzi, że nie uchybiła terminowi do wniesienia środka
zaskarżenia i zaskarża postanowienie odrzucające ten środek – termin do złożenia
wniosku o przywrócenie terminu biegnie dla niej od dnia doręczenia postanowienia
sądu drugiej instancji oddalającego zażalenie (postanowienie SN z 14 kwietnia
1966 r., III CR 34/66, LEX 5971). Uchybienie terminowi do złożenia wniosku o przywrócenie
terminu do dokonania czynności procesowej prowadzi do odrzucenia tego
wniosku (art. 171 k.p.c.). Termin tygodniowy, o którym mowa w art. 169 par. 1 k.p.c.,
jest terminem ustawowym i jako taki również podlega przywróceniu.
5) Odrzuceniu podlega również wniosek z mocy ustawy niedopuszczalny (np. art. 170
k.p.c., wniosek dotyczący czynności procesowej, której uchybienie nie wywołuje negatywnych
konsekwencji procesowych).
6) Nie jest dopuszczalne przywrócenie terminu do dokonania czynności procesowej,
jeśli może ona być podjęta tylko na pewnym etapie postępowania, np. podniesienie
zarzutu zapisu na sąd polubowny. Problematyczne jest, czy podlega instytucji przywrócenia
terminu obowiązek prezentacji przez stronę materiału dowodowego w ramach
prekluzji dowodowej. Wydaje się, że możliwe jest przywrócenie terminu do
dokonania tych czynności procesowych, które są nośnikami materiału procesowego,
np. wniesienie zarzutów od nakazu zapłaty. Samo opóźnienie w zgłoszeniu twierdzeń,
zarzutów i dowodów podlega natomiast ocenie sądu przed podjęciem decyzji,
czy dopuścić sprekludowany materiał procesowy (odmienne stanowisko zajął SN
w uzasadnieniu uchwały z 25 października 2006 r., III CZP 63/06, OSNC 07/6/88
na tle dwutygodniowego terminu do wniesienia odpowiedzi na pozew).
7) Nie jest dopuszczalny wniosek o przywrócenie terminu w sytuacji, gdy termin ten
nie zaczął biec wobec braku skutecznego doręczenia (postanowienie SN z 14 czerwca
1996 r., I CRN 82/96, M. Prawn. 1996/2/5). Natomiast błędne pouczenie bądź brak
pouczenia o biegu terminu może być przesłanką do przywrócenia terminu. Nie do72
Materiały szkoleniowe OIRP Warszawa
tyczy to profesjonalnego pełnomocnika (postanowienia SN z 16 września 1997 r., III
CZ 45/97, OSP 1998/4/88; z 17 lipca 2008 r., III CR 54/08, LEX 447663).
8) Merytoryczne badanie wniosku o przywrócenie terminu polega na ocenie, czy strona
nie zachowała terminu do dokonania czynności procesowej bez swojej winy, to jest,
czy zachowała należytą staranność człowieka przejawiającego dbałość o swe własne
życiowo ważne sprawy (postanowienia SN z 12 stycznia 1999 r., II UKN 667/98,
OSNP – wkł. 1999/8/6; z 10 stycznia 2007 r., I CZ 108/06, LEX 258547).
9) Do oddalenia wniosku o przywrócenie terminu dochodzi wówczas, gdy zachowanie
strony nosi znamiona winy w jakiejkolwiek postaci, a zatem także niedbalstwa (postanowienie
SN z 29 października 1999 r., II CKN 556/98, LEX 50702).
10) W przypadku gdy strona jest reprezentowana przez pełnomocnika, przy ustalaniu
jej winy w niezachowaniu terminu należy mieć na uwadze działania pełnomocnika
oraz że zaniedbania osób, którymi on się posługuje, obciążają jego samego, a zatem
nie uwalniają one strony od winy w niezachowaniu terminu (postanowienia SN
z 30 maja 2007 r., II CSK 167/07, LEX 346193; z 15 marca 2000 r., II CKN 554/00,
LEX 51986).
11) Zaniedbania osób, którymi posłużyła się strona, powodują, że nie można uznać
braku jej winy w uchybieniu terminu (postanowienia SN z 12 marca 1999 r., I PKN
76/99, OSNP 2000/11/431; z 11 stycznia 2007 r., II CZ 116/06, LEX 258551; z 26 lutego
2003 r., II CKN 148/00, LEX 146420).
12) Nie ma znaczenia, w którym dniu biegu terminu wystąpiła przeszkoda uniemożliwiająca
jego zachowanie (postanowienia SN z 9 października 1986 r., IV PZ 82/86,
OSNC 88/1/15; z 20 marca 1969 r., III CRN 461/68, LEX 6477; z 8 grudnia 2004 r.,
I CZ 142/04, LEX 27071). Jednak strona, która na trzy dni przed upływem terminu
do wniesienia kasacji nie udzieliła zlecenia profesjonalnemu pełnomocnikowi do
jej sporządzenia, nie może żądać przywrócenia terminu, choćby w ostatnich trzech
dniach była chora (postanowienie SN z 10 czerwca 1999 r., III CKN 392/99, OSNC
2000/1/11).
13) Postanowienie o przywróceniu terminu może zapaść na posiedzeniu niejawnym
(art. 168 par. 1 k.p.c.). Do oddalenia wniosku może dojść wyłącznie na posiedzeniu
niejawnym (uchwały SN z 5 listopada 1993 r., III CZP 148/93, OSNC 1994/5/105;
z 13 lutego 1987 r., III CZP 4/87, OSNC 1988/2–3/35; postanowienie SN z 12 maja
1988 r., IV CZ 55/88, LEX 8879).
14) Na postanowienie w przedmiocie oddalenia wniosku o przywrócenie terminu, odrzucenie
bądź zwrot takiego wniosku, jak również na postanowienie przywracające
termin nie przysługuje zażalenie. Nie są to orzeczenia kończące postępowanie
w sprawie jako pewną całość i nie zostały wymienione w art. 394 k.p.c. wśród postanowień,
na które przysługuje zażalenie. W przypadku nieuwzględnienia wniosku
o przywrócenie terminu do wniesienia środka zaskarżenia, środek ten powinien
zostać odrzucony (jako czynność procesowa dokonana łącznie ze złożeniem wniosku
– art. 169 par. 3 k.p.c.). Dopiero na to postanowienie przysługuje zażalenie bądź
to dlatego, że kończy ono postępowanie w sprawie, bądź dlatego, że zostało wymienione
w art. 394 pkt 11 i 12 k.p.c. Kwestia zasadności odmowy przywrócenia terminu
zostaje wówczas oceniona przez sąd drugiej instancji na podstawie art. 380
k.p.c. w związku z art. 397 par. 2 k.p.c. (postanowienia SN z 7 czerwca 2002 r., IV CZ
92/02, LEX 74475; z 27 lutego 2002 r., III CZ 14/02, LEX 54470; z 11 stycznia 2001 r.,
Manowska M.: Wybrane zagadnienia z zakresu procedury cywilnej 73
V CKN 615/00, LEX 52493; z 17 maja 2002 r., I CZ 31/02, LEX 55094; z 17 stycznia
2006 r., I UZ 40/05, OSNP 2007/3–4/57; z 10 stycznia 2002 r., I CZ 198/01, LEX
53302; z 4 marca 2005 r., II UZ 72/04, OSNP 05/20/325; uchwała 7 sędziów SN
z 31 maja 2000 r., III ZP 1/00, OSNC 01/1/1, uchwała SN z 16 listopada 2004 r., III
CZP 62/04, OSNC 05/11/181).
15) Zasadność przywrócenia terminu do wniesienia środka zaskarżenia podlega ocenie
sądu drugiej instancji w ramach badania warunków formalnych tego środka (postanowienia
SN z 11 czerwca 2002 r., I PKN 479/01, OSNP – wkł. 02/18/1; z 7 lutego
2000 r., I CKN 1261/99, Prok. i Pr. 01/4/30; z 12 marca 1999 r., I CKN 1422/98, LEX
50722). Podważenie jednak przez sąd drugiej instancji prawidłowości postanowienia
sądu pierwszej instancji o przywróceniu terminu powinno ograniczać się do sytuacji,
gdy istnieje do tego pewna (oczywista) podstawa faktyczna (postanowienia
SN z 2 sierpnia 2006 r., I UZ 13/06, OSNP 07/15–16/238; z 23 marca 2007 r., V CZ
16/07, LEX 442631; z 25 sierpnia 1999 r., III CKN 695/99, OSNC 00/3/51).
XI
Pełnomocnictwo
1. Dokument pełnomocnictwa
1) Zgodnie z art. 89 par. 1 k.p.c., pełnomocnik jest obowiązany przy pierwszej czynności
procesowej dołączyć do akt sprawy pełnomocnictwo z podpisem mocodawcy
lub wierzytelny odpis pełnomocnictwa, przy czym adwokat i radca prawny, a także
rzecznik patentowy mogą sami uwierzytelnić odpis udzielonego im pełnomocnictwa.
Sąd może w razie wątpliwości zażądać urzędowego poświadczenia podpisu strony.
W sytuacji gdy pełnomocnictwa udziela organ osoby prawnej bądź innej jednostki
organizacyjnej mającej zdolność sądową, a podlegającej wpisaniu do KRS, właściwym
dokumentem, za pomocą którego należy wykazać upoważnienie danego organu do
działania w imieniu jednostki organizacyjnej, jest odpis z tego rejestru. W sytuacji
gdy pełnomocnictwo procesowe nie pochodzi bezpośrednio od organu uprawnionego
do działania w imieniu jednostki organizacyjnej bądź innego podmiotu (np.
właściwego ministra, burmistrza) konieczne jest złożenie wszystkich dokumentów
(tzw. ciągu pełnomocnictw) świadczących o uprawnieniu danej osoby do podejmowania
czynności procesowych w imieniu strony.
2) W orzecznictwie SN w większości jest prezentowany pogląd, że pełnomocnik
profesjonalny jest upoważniony do uwierzytelnienia wyłącznie udzielonego jemu
pełnomocnictwa. Uprawnienie to nie obejmuje dalszych dokumentów, z których
pełnomocnictwo wynika (uchwała z 19 maja 2004 r., III CZP 21/04, OSNC 05/7–
8/118; postanowienia z 9 marca 2006 r., I CZ 8/06, OSP 06/12/141; z 16 maja 2006 r.,
II SZ 2/06, OSNP 07/15–16/239; uchwała 7 sędziów SN z 23 stycznia 2009 r., III CZP
118/08).
3) Zgodnie z art. 97 k.p.c., po wniesieniu pozwu sąd może dopuścić tymczasowo do
podjęcia naglącej czynności procesowej osobę niemogącą na razie przedstawić pełnomocnictwa,
równocześnie wyznaczając termin, w ciągu którego osoba działająca
bez pełnomocnictwa powinna je złożyć albo przedstawić zatwierdzenie swej czynności
przez stronę. Jeżeli termin upłynął bezskutecznie, sąd pominie czynności procesowe
tej osoby.
4) Złożenie dokumentu pełnomocnictwa jest wymaganiem formalnym pisma procesowego,
jeżeli pismo wnosi pełnomocnik, który przedtem nie złożył pełnomocnictwa
Manowska M.: Wybrane zagadnienia z zakresu procedury cywilnej 75
(art. 126 par. 3 k.p.c.). Przyjmuje się przy tym, że art. 130 k.p.c. ma zastosowanie, gdy
nie zostało załączone do pisma procesowego „pełnomocnictwo dostateczne”, co oznacza,
że spełnienie warunku formalnego pisma procesowego, polegającego na dołączeniu
pełnomocnictwa, polega nie na załączeniu jakiegokolwiek pełnomocnictwa, ale
pełnomocnictwa, z którego wynika umocowanie do wniesienia danego pisma przez
pełnomocnika (postanowienie SN z 9 marca 2006 r., I CZ 8/06, OSP 06/12/141). Nie
ulega wątpliwości, że w przypadku braku należytego pełnomocnictwa przy wniesieniu
pozwu zastosowanie znajdzie art. 130 k.p.c., a nie art. 97 k.p.c., który jest stosowany
dopiero po wniesieniu pozwu. W przypadku apelacji SN ostatecznie zajął
stanowisko, że brak formalny pisma procesowego w postaci nienależytego umocowania
pełnomocnika może być usunięty potwierdzeniem strony dokonanych przez
niego czynności. W tym celu sąd powinien wyznaczyć stronie odpowiedni termin
(uchwała 7 sędziów SN z 23 stycznia 2009 r., III CZP 118/08).
5) Odmiennie przedstawia się sytuacja z wnoszeniem środków prawnych do Sądu
Najwyższego (np. skargi kasacyjnej, skargi o stwierdzenie niezgodności z prawem
prawomocnego orzeczenia). Tu bowiem, zgodnie z art. 871 k.p.c., wyłączona jest zdolność
postulacyjna strony. Nie może ona zatem zatwierdzić czynności dokonanych
przez pełnomocnika. Dlatego nieusunięcie braku formalnego w postaci nieprawidłowego
pełnomocnictwa prowadzi od razu do odrzucenia środka prawnego (postanowienia
SN z 19 listopada 1998 r., III CZ 133/98, OSNC 99/4/86; z 11 maja 1998 r.,
II UZ 30/98, OSNP 99/16/530; z 7 marca 2000 r., IV CZ 12/00, OSNC 00/9/165).
2. Zakres pełnomocnictwa
1) Ustawowy zakres umocowania pełnomocnika został określony w art. 91 k.p.c.
Mocodawca może go ograniczyć jak również rozszerzyć, np. o inne niż wymienione
w art. 91 k.p.c. czynności prawa materialnego (art. 92 k.p.c.). Nie dotyczy to kwestii
doręczeń (żądania strony doręczania jej pism sądowych), gdyż art. 133 par. 3 k.p.c.
jest przepisem bezwzględnie obowiązującym. Ograniczenie pełnomocnictwa nie
może przy tym wynikać z jednostronnego oświadczenia pełnomocnika.
2) Pełnomocnik powinien działać w imieniu strony z należytą starannością. Nie oznacza
to jednak, że jest związany decyzją mocodawcy. Adwokat bądź radca prawny (również
ustanowiony z urzędu) może odmówić sporządzenia skargi kasacyjnej, jeśli byłaby
oczywiście bezzasadna lub niedopuszczalna (uchwała 7 sędziów SN z 21 września
2000 r., III CZP 14/00, OSNC 01/2/21).
3) Pełnomocnik może dokonywać wszelkich czynności procesowych mieszczących się
w zakresie pełnomocnictwa, odnoszących wówczas skutek bezpośrednio dla reprezentowanego.
Zgodnie jednak z art. 93 k.p.c., mocodawca stawający jednocześnie
z pełnomocnikiem może niezwłocznie prostować lub odwoływać oświadczenia
pełnomocnika. Późniejsze odwołanie oświadczenia mocodawcy jest dopuszczalne,
zgodnie z ogólną zasadą odwoływalności czynności procesowych. Może to jednak
nastąpić dopóty, dopóki czynność procesowa (oświadczenie mocodawcy) nie odniosło
skutku. Dotyczy to najczęściej braku możliwości odwołania przez mocodawcę,
na podstawie art. 93 k.p.c., oświadczenia pełnomocnika złożonego w ugodzie
sądowej (postanowienia SN z 14 stycznia 1998 r., II UKN 595/98, OSNP 00/10/407;
z 17 sierpnia 2000 r., II CKN 888/00, OSNC 01/1/17; z 20 grudnia 2000 r., I PKN
650/00, OSNP 02/16/383).
76 Materiały szkoleniowe OIRP Warszawa
4) Pełnomocnik procesowy z mocy ustawy jest uprawniony do dokonywania jedynie
tych czynności prawa materialnego, które wynikają z art. 91 k.p.c. (zawarcie ugody,
zrzeczenie się roszczenia, uznanie powództwa). Nie dotyczy to innych czynności materialno-
prawnych, w szczególności oświadczenia o potrąceniu składanego w toku
procesu. W orzecznictwie SN przyjmuje się jednak, że przewidziane w art. 96 in fine
k.c. oświadczenie woli mocodawcy o udzieleniu pełnomocnictwa, tak jak oświadczenie
o potrąceniu, może być jednak złożone w sposób wyraźny lub dorozumiany, nawet
przez fakt tolerowania przez mocodawcę występowania danej osoby w jego imieniu.
Dyrektywa celowego działania mocodawcy w kierunku wygrania procesu pozwala
przyjąć, że zakresem umocowania strona objęła także złożenie w jej imieniu określonego
oświadczenia woli, jeśli jest to niezbędne w ramach obrony jej praw w procesie
(wyroki SN z 20 października 2004 r., I CK 204/04, OSNC 05/10/176; z 4 lutego
2004 r., I CK 181/03, LEX 163977). Dyrektywa celowego działania w imieniu mocodawcy
nie uwzględnia jednak możliwości przyjmowania przez pełnomocnika na
podstawie art. 91 k.p.c. materialno-prawnych oświadczeń kształtujących (wyrok SN
z 12 października 2007 r., VCSK 171/07, LEX 485894).
5) Pełnomocnictwo procesowe, które zostało udzielone do działania przed sądem
pierwszej instancji, nie upoważnia pełnomocnika do wniesienia apelacji w imieniu
mocodawcy (uchwała SN z 24 stycznia 2007 r., III CZP 124/06, OSNC 07/6/91; postanowienie
z 25 października 2006 r., III CZP 73/06, LEX 209211). Również pełnomocnictwo
upoważniające do działania przed sądem drugiej instancji bądź sądami
powszechnymi nie upoważnia do sporządzenia i wniesienia w imieniu mocodawcy
skargi kasacyjnej (postanowienia SN z 7 marca 2000 r., IV CZ 12/00, OSNC 00/9/165;
z 19 listopada 1998 r., III CZ 133/98, OSNC 99/4/86; z 24 czerwca 1999 r., III CZ
49/99, LEX 110601). W uchwale 7 sędziów z 5 czerwca 2008 r. (III CZP 142/07, OSNC
08/11/122) Sąd Najwyższy przyjął, że pełnomocnictwo procesowe w ogóle nie obejmuje
z samego prawa umocowania do wniesienia skargi kasacyjnej i udziału w postępowaniu
kasacyjnym.
3. Powstanie i wygaśnięcie stosunku pełnomocnictwa
1) Pełnomocnictwo procesowe powstaje:
a) na skutek oświadczenia reprezentowanego,
b) z chwilą ustanowienia przez sąd pełnomocnika z urzędu.
2) Pełnomocnictwo procesowe istniejące na podstawie oświadczenia reprezentowanego
wygasa:
a) z chwilą śmierci strony albo utraty przez stronę zdolności sądowej,
b) z chwilą śmierci pełnomocnika albo utraty przez niego zdolności do zastępowania
strony lub zdolności procesowej,
c) z chwilą upływu okresu, na który pełnomocnictwo zostało udzielone, albo po
spełnieniu celu, do którego pełnomocnik został powołany,
d) na skutek wypowiedzenia pełnomocnictwa przez mocodawcę bądź pełnomocnika.
3) Pełnomocnictwo procesowe ustanowione z urzędu wygasa:
a) z chwilą cofnięcia stronie ustanowienia pełnomocnika z urzędu (art. 120
k.p.c.),
b) z chwilą śmierci strony (art. 96 k.p.c.),
Manowska M.: Wybrane zagadnienia z zakresu procedury cywilnej 77
c) z chwilą upływu okresu, na który pełnomocnik został ustanowiony, albo po spełnieniu
celu, do którego został powołany,
d) z chwilą wypowiedzenia pełnomocnictwa wyłącznie przez reprezentowanego
(postanowienie SN z 3 czerwca 1976 r., III CRN 64/76, OSNC 71/1/14); za takie
wypowiedzenie uznaje się również ustanowienie przez stronę pełnomocnika
z wyboru.
4) Adwokat lub radca prawny może także zostać zwolniony z ważnych przyczyn od
obowiązku zastępowania strony w procesie. W tym jednak wypadku okręgowa rada
adwokacka lub rada okręgowej izby radców prawnych ma obowiązek wyznaczyć innego
adwokata lub radcę prawnego (art. 119 par. 2 k.p.c.).
5) Pełnomocnik ustanowiony z urzędu nie może wypowiedzieć stosunku pełnomocnictwa.
Może natomiast zwrócić się do organu samorządu (nie do sądu) o zwolnienie
go z obowiązku zastępowania strony w trybie art. 119 par. 2 k.p.c.
6) Wypowiedzenie pełnomocnictwa przez mocodawcę (oraz zwolnienie adwokata lub
radcy prawnego z urzędu z obowiązku zastępowania strony) odnosi skutek prawny
w stosunku do sądu z chwilą zawiadomienia go o tym, w stosunku zaś do przeciwnika
i innych uczestników – z chwilą doręczenia im tego zawiadomienia przez sąd
(art. 94 par. 1 k.p.c.). Wszystkie czynności dokonane przed tą datą (w szczególności
doręczenie pism sądowych, np. wyroku z uzasadnieniem, zawiadomienia o terminie
rozprawy) są skuteczne (postanowienia SN z 2 lipca 2002 r., I PZ 58/02, OSNP
– wkł. 02/20/7; z 14 grudnia 1972 r., III CR 324/72, LEX 7197; wyrok SN z 11 stycznia
1968 r., I CR 12/68, LEX 6268).
7) Adwokat lub radca prawny, który wypowiedział pełnomocnictwo, jest obowiązany
działać za stronę jeszcze przez dwa tygodnie, chyba że mocodawca zwolni go od
tego obowiązku. Mimo że nie wynika to wprost z art. 94 par. 2 k.p.c., to również
w przypadku wypowiedzenia pełnomocnictwa przez pełnomocnika wymagane jest
powiadomienie sądu i dopiero z tą datą wypowiedzenie odnosi skutek (wyrok SN
z 24 lutego 2006 r., II CK 425/05, LEX 175511).
8) W razie śmierci strony lub utraty przez nią zdolności sądowej pełnomocnik może
wykonywać tylko czynności zmierzające do zawieszenia postępowania. Wszystkie
inne czynności są bezprawne (wyrok SN z 11 grudnia 2001 r., II UKN 657/00, OSNP
03/18/448; postanowienie SN z 9 lipca 1997 r., II CKN 287/97, LEX 50594).
XII
Czynności procesowe po wniesieniu
pozwu
1. Kwalifikacja spraw
1) Pierwszy etap badania pozwu obejmuje kontrolę zachowania przesłanek formalnych
w trybie art. 130 k.p.c. Przepis ten dotyczy wyłącznie braków formalnych pozwu
jako pisma procesowego, a więc określonych w art. 126 k.p.c. i 187 k.p.c. Obejmuje
to jednak wyłącznie takie braki formalne pozwu, które uniemożliwiają nadanie pismu
prawidłowego biegu.
2) Jeżeli pismo wszczynające postępowanie nie odpowiada warunkom formalnym,
a z treści pisma wynika, że podlega ono odrzuceniu albo że sprawę należy przekazać
innemu sądowi lub innemu organowi, przewodniczący wydziału powinien wyznaczyć
posiedzenie niejawne bez wzywania strony do usunięcia braków formalnych
pism, chyba że bez ich usunięcia nie można wydać postanowienia w przedmiocie
odrzucenia pozwu lub przekazania sprawy. W tym wypadku nie zachodzi również
potrzeba sprawdzenia wartości przedmiotu sporu, chyba że od tej wartości zależy
właściwość sądu. Nie wzywa się także strony do uiszczenia opłat sądowych ani nie
rozpoznaje wniosku o przyznanie zwolnienia od kosztów sądowych, chyba że składający
pismo wniósł środek odwoławczy od postanowienia o odrzuceniu bądź zwrotu
pozwu lub przekazaniu sprawy.
3) W przypadku gdy mimo wezwania pismo nie zostało w wyznaczonym terminie opłacone,
poprawione lub uzupełnione i nie może otrzymać biegu tylko co do niektórych
żądań, przewodniczący wydziału nadaje bieg pismu w części, co do której nie
zachodzą przeszkody formalne.
4) Zgodnie z art. 130 par. 3 k.p.c., pismo poprawione lub uzupełnione w terminie wywołuje
skutki od jego wniesienia. Wynika z tego, że pismo poprawione lub uzupełnione
po upływie tygodniowego terminu może wywrzeć skutek od daty poprawienia bądź
uzupełnienia, jeśli po zarządzeniu o zwrocie pozwu strona złoży wniosek o nadanie
mu biegu.
5) Zgodnie z art. 1302 par. 1 k.p.c., pismo wniesione przez adwokata, radcę prawnego
lub rzecznika patentowego, które nie zostało należycie opłacone, przewodniczący
zwraca bez wezwania o uiszczenie opłaty, jeżeli pismo podlega opłacie w wysokości
stałej lub stosunkowej obliczonej od wskazanej przez stronę wartości przedmiotu
Manowska M.: Wybrane zagadnienia z zakresu procedury cywilnej 79
sporu. W terminie tygodniowym od dnia doręczenia zarządzenia o zwrocie pisma
z powyższych przyczyn strona może uiścić brakującą opłatę. Jeżeli opłata została
wniesiona we właściwej wysokości, pismo wywołuje skutek od daty pierwotnego
wniesienia. Skutek taki nie następuje w razie kolejnego zwrotu pisma z tej samej
przyczyny.
6) W postępowaniu wieczysto-księgowym i rejestrowym wniosek podlegający opłacie
stałej, który nie został należycie opłacony (bez względu na sposób reprezentacji
strony), przewodniczący zwraca bez wezwania o uiszczenie tej opłaty. W terminie
tygodniowym od dnia doręczenia zarządzenia o zwrocie pisma z powyższych przyczyn
strona może uiścić brakującą opłatę. Jeżeli opłata została wniesiona we właściwej
wysokości, pismo wywołuje skutek od daty pierwotnego wniesienia. Skutek taki
nie następuje w razie kolejnego zwrotu pism z tej samej przyczyny (art. 5111 k.p.c.).
Zgodnie z art. 19 ust. 2 i 3 ustawy z dnia 20 sierpnia 1997 r. o Krajowym Rejestrze
Sądowym (tekst jednolity Dz. U. z 2007 r. nr 168, poz. 1186 ze zmianami), wniosek
o wpis do rejestru składa się na urzędowym formularzu wraz z opłatą sądową i opłatą
za ogłoszenie w Monitorze Sądowym i Gospodarczym. Wniosek złożony z naruszeniem
tych zasad lub nieprawidłowo wypełniony podlega zwrotowi bez wzywania
do uzupełnienia braków. Wniosek może zostać ponownie złożony w terminie siedmiu
dni od daty doręczenia zarządzenia o zwrocie i jeżeli nie jest dotknięty brakami,
wywołuje skutek od daty pierwotnego wniesienia. W przypadku innych braków
stosuje się art. 130 k.p.c. (art. 19 ust. 3a i 4 ustawy o KRS).
7) W postępowaniu „formularzowym” obowiązują zasady określone w art. 1301 par. 11
k.p.c. Zgodnie z nim, jeżeli pismo procesowe, które powinno być wniesione na urzędowym
formularzu, nie zostało wniesione na takim formularzu lub nie może otrzymać
prawidłowego biegu na skutek niezachowania innych warunków formalnych,
przewodniczący wzywa stronę do jego poprawienia lub uzupełnienia w terminie tygodniowym,
przesyłając złożone pismo. Wezwanie powinno wskazywać wszystkie
braki pisma oraz zawierać pouczenie o tym, że w razie bezskutecznego upływu terminu
lub ponownego złożenia pisma dotkniętego brakami przewodniczący zarządzi
zwrot pisma.
8) Kolejny etap badania pozwu uwzględnia przesłanki określone w art. 201 par. 1 k.p.c.
Ocena tych przesłanek jest dokonywana przez przewodniczącego wydziału, który
najpierw bada, czy sprawa podlega rozpoznaniu w trybie procesowym czy nieprocesowym.
Jeśli właściwy jest tryb procesowy, to przewodniczący decyduje również,
czy sprawa nie powinna zostać rozpoznana według przepisów o postępowaniu odrębnym.
W wypadkach przewidzianych w ustawie przewodniczący wyznacza posiedzenie
niejawne w celu wydania nakazu zapłaty w postępowaniu upominawczym.
Specjalny zapis w art. 201 par. 1 k.p.c. dotyczy postępowania upominawczego, gdyż
postępowanie to jest wszczynane z urzędu. Jeśli natomiast powód zawarł w pozwie
wniosek o wydanie nakazu zapłaty w postępowaniu nakazowym (art. 4841 par. 2
k.p.c.), to przewodniczący kieruje sprawę na posiedzenie niejawne, ale na podstawie
art. 201 par. 1 zdanie pierwsze k.p.c.
9) Zarządzenie na podstawie art. 201 par. 1 k.p.c. jest wydawane przez przewodniczącego
wydziału na wstępnym etapie postępowania i nie podlega ono zaskarżeniu.
10) Zgodnie z art. 201 par. 2 k.p.c., gdy sprawę już wszczęto lub prowadzono w trybie niewłaściwym,
sąd w formie postanowienia podejmuje decyzję o jej rozpoznaniu w try80
Materiały szkoleniowe OIRP Warszawa
bie właściwym lub przekazuje sprawę sądowi właściwemu. Postanowienie to podlega
zaskarżeniu na podstawie art. 394 par. 1 pkt 1 k.p.c. Jeśli natomiast w toku postępowania
zajdzie konieczność zmiany postępowania w ramach tego samego trybu (np.
z postępowania zwykłego na gospodarcze), decyzję w tej kwestii może podjąć przewodniczący
składu. Na zarządzenie wydane w tym przedmiocie nie przysługuje zażalenie,
chyba że jednocześnie zachodzi konieczność przekazania przez sąd sprawy
sądowi właściwemu równorzędnemu lub niższemu (uchwała 7 sędziów SN z 14 marca
1989 r. III PZP 45/88, OSNCP 89/11/167; uchwała SN z 22 lipca 1994 r., III CZP
87/94).
2. Procesowe i materialne skutki wniesienia i doręczenia pozwu
1) Do procesowych skutków wniesienia pozwu zalicza się:
– uruchomienie postępowania sądowego i obowiązek w związku z tym sądu do podejmowania
określonych czynności procesowych,
– stabilizacja właściwości sądu (art. 15 k.p.c.) i jurysdykcji krajowej (art. 1097 k.p.c.),
chyba że jest ona oparta na łączniku miejsca zamieszkania, pobytu bądź siedziby.
2) Do najważniejszych materialnych skutków wniesienia pozwu należą:
– przerwa biegu terminów prawa materialnego (np. art. 122 par. 1 pkt 1 k.p.c.,
art. 344 par. 2 k.c., art. 175 k.c.),
– możliwość dochodzenia odsetek od zaległych odsetek (art. 482 par. 1 k.c.),
– przejście roszczenia o zadośćuczynienie na spadkobierców zmarłego poszkodowanego
(art. 445 par. 3 k.c.),
– możliwość dochodzenia unieważnienia małżeństwa przez spadkobierców zmarłego
małżonka – powoda (art. 19 par. 2 k.r. i op.),
– możliwość dochodzenia sądowego ustalenia ojcostwa, ustalenia i zaprzeczenia
macierzyństwa przez zstępnych zmarłego dziecka, które było powodem w sprawie
(art. 84 par. 4 k.r. i op., art. 6115 par. 1 k.r. i op., art. 456 par. 3 k.p.c.),
– w przypadku śmierci małżonka po wytoczeniu przez niego powództwa o rozwód
lub separację z winy drugiego małżonka, możliwość wytoczenia przez jego spadkobierców
powództwa o ustalenie, że żądanie rozwodu bądź separacji było uzasadnione,
i o wyłączenie drugiego małżonka od dziedziczenia (art. 940 k.c.).
3) Skutki procesowe doręczenia pozwu pozwanemu zostały wymienione w art. 192
k.p.c. Należą do nich:
– zakaz wytoczenia powództwa o to samo roszczenie między tymi samymi stronami
(przesłanka odrzucenia pozwu – art. 199 par. 1 pkt 2 k.p.c.); nie jest decydująca
chwila wniesienia pozwu, ale jego doręczenia (postanowienia SN z 3 marca
1971 r., II CZ 162/70; z 28 maja 1982 r., IV CZ 80/82, LEX 8427; wyrok SN
z 12 marca 1971 r., II CR 130/71),
– pozwany może wytoczyć przeciwko powodowi powództwo wzajemne,
– zbycie rzeczy lub prawa objętych sporem nie ma wpływu na dalszy bieg sprawy;
nabywca może jednak wejść na miejsce zbywcy za zezwoleniem strony przeciwnej.
4) Do najważniejszych materialnych skutków doręczenia pozwu należą:
– objęcie posiadacza w dobrej wierze skutkami dotyczącymi posiadacza w złej wierze
(art. 224 par. 2 k.c.),
Manowska M.: Wybrane zagadnienia z zakresu procedury cywilnej 81
– możliwość złożenia oświadczenia woli za pomocą pozwu (wezwanie do zapłaty,
odstąpienie od umowy, odwołanie darowizny, wypowiedzenie umowy).
3. Rodzaje posiedzeń sądu. Przygotowanie do rozprawy
1) Jedną z kardynalnych zasad polskiego procesu cywilnego jest jawne rozpoznanie
sprawy (art. 9 k.p.c.). Zasadą wyrażoną w art. 148 par. 1 k.p.c. jest jawność posiedzeń
sądu, przy czym rozprawa jest jawnym posiedzeniem sądu o sformalizowanym przebiegu,
przeznaczonym do merytorycznego rozpoznania sprawy.
2) Zasada jawności została skonkretyzowana w art. 152 k.p.c., zgodnie z którym na posiedzenie
jawne wstęp mają – poza stronami i osobami wezwanymi – tylko osoby
pełnoletnie (wyjątki np. art. 153 k.p.c., art. 47910 k.p.c.).
3) W myśl art. 152 zdanie drugie k.p.c. na posiedzenie niejawne wstęp mają tylko osoby
wezwane (np. postanowienie SN z 5 lutego 1999 r., III CKN 1211/98, OSNC 99/7–
8/139).
4) Możliwość rozstrzygnięcia sprawy, czy to w sposób formalny czy merytoryczny na
posiedzeniu niejawnym musi być przewidziana w przepisie szczególnym.
5) Możliwość rozstrzygnięcia sprawy w sposób formalny na posiedzeniu niejawnym
przewidują np.:
– art. 199 par. 3 k.p.c. dotyczący odrzucenia pozwu,
– art. 182 k.p.c. umożliwiający umorzenie postępowania po okresie jego zawieszenia,
– art. 355 par. 2 k.p.c. dotyczący umorzenia postępowania na skutek cofnięcia pozwu
albo gdy strony zawarły ugodę przed mediatorem, którą zatwierdził sąd,
– art. 332 par. 2 k.p.c. umożliwiający sądowi uchylenie wydanego przez siebie wyroku
i umorzenie postępowania,
– art. 1838 par. 3 k.p.c. i art. 18314 par. 2 k.p.c. dotyczące skierowania stron do mediacji,
a następnie jej zatwierdzenie,
– art. 200 par. 1 k.p.c. dotyczący przekazania sprawy sądowi właściwemu,
– art. 395 par. 2 k.p.c. przewidujący możliwość przychylenia się do zażalenia przez
sąd, który wydał zaskarżone postanowienie,
– art. 397 par. 2 k.p.c., art. 370 k.p.c., art. 373 k.p.c. dotyczące rozpoznania zażalenia
i odrzucenia apelacji,
– art. 3986 par. 2 k.p.c. umożliwiający odrzucenie skargi kasacyjnej i art. 4246 par. 3
k.p.c. dotyczący odrzucenia skargi o stwierdzenie niezgodności z prawem,
– art. 410 par. 1 k.p.c. dotyczący odrzucenia skargi o wznowienie postępowania.
6) Merytoryczne rozpoznanie sprawy na posiedzeniu niejawnym jest dopuszczalne
w następujących przypadkach:
– art. 341 k.p.c. umożliwiający wydanie zastrzeżonego wyroku zaocznego na posiedzeniu
niejawnym w postępowaniu zwykłym,
– art. 47918 par. 2 k.p.c. dotyczący wydania na posiedzeniu niejawnym wyroku zaocznego
w postępowaniu w sprawach gospodarczych,
– art. 4841 par. 3 k.p.c., art. 4971 par. 2 k.p.c. przewidujące możliwość wydania na
posiedzeniu niejawnym nakazu zapłaty w postępowaniu nakazowym i upominawczym,
– art. 7532 k.p.c. przewidujący możliwość wydania wyroku w sprawach, o których
mowa w art. 753 k.p.c. i art. 7531 k.p.c., w zakresie niezaspokojonym, na posiedzeniu
niejawnym, jeżeli osoba obowiązana do świadczeń uzna roszczenie,
82 Materiały szkoleniowe OIRP Warszawa
– art. 47917 dotyczący możliwości wydania wyroku kontradyktoryjnego w postępowaniu
w sprawach gospodarczych na posiedzeniu niejawnym, gdy pozwany
uznał powództwo, oraz gdy po złożeniu przez strony pism procesowych i dokumentów,
w tym również po wniesieniu zarzutów lub sprzeciwu od nakazu zapłaty
albo sprzeciwu od wyroku zaocznego, sąd uzna – mając na względzie całokształt
przytoczonych twierdzeń, zgłoszonych wniosków dowodowych i zarzutów – że
przeprowadzenie rozprawy nie jest konieczne; w tych przypadkach postanowienia
dowodowe sąd wydaje na posiedzeniu niejawnym; wydanie wyroku w trybie
art. 47917 k.p.c. wymaga spełnienia następujących przesłanek:
a) pozwany musi uznać powództwo bądź sąd musi uznać, że okoliczności sprawy
uwidocznione w pismach procesowych stron nie wymagają przeprowadzenia
rozprawy; przesłanki te są alternatywne i niezależne od siebie (wyrok
SN z 3 lipca 1997 r., I CKN 186/97, LEX 55393),
b) żadna ze stron nie złożyła w pierwszym piśmie procesowym wniosku o przeprowadzenie
rozprawy (przesłanka ta nie jest konieczna, jeżeli pozwany uznał
powództwo),
c) żadna ze stron nie zgłosiła takich (zasadnych) wniosków dowodowych, które
wymagają przeprowadzenia rozprawy (np. dowód z zeznań świadków),
– art. 374 k.p.c. pozwalający na rozpoznanie apelacji na posiedzeniu niejawnym
w przypadku stwierdzenia nieważności postępowania,
– art. 39811 par. 1 k.p.c. dotyczący zasady rozpoznania skargi kasacyjnej na posiedzeniu
niejawnym, chyba że w sprawie występuje istotne zagadnienie prawne,
a skarżący złożył w skardze kasacyjnej wniosek o jej rozpoznanie na rozprawie
albo Sąd Najwyższy uznał, że za rozpoznaniem skargi kasacyjnej na rozprawie
przemawiają inne względy,
– art. 514 par. 1 k.p.c. wprowadza zasadę wyznaczenia w postępowaniu nieprocesowym
rozprawy w wyjątkowych przypadkach, to jest wówczas, gdy obowiązek
taki stanowi przepis szczególny; nawet jednak w wypadkach obowiązku przeprowadzenia
rozprawy sąd może na posiedzeniu niejawnym oddalić wniosek, jeżeli
z jego treści wynika oczywisty brak uprawnienia wnioskodawcy (art. 514 par. 2
k.p.c.).
XIII
Koncentracja materiału procesowego
1. Koncentracja dowodów w postępowaniu zwykłym
1) Zasadą postępowania zwykłego jest brak prekluzji dowodowej. Stosownie do art. 217
par. 1 k.p.c. strona może aż do zamknięcia rozprawy przytaczać okoliczności faktyczne
i dowody na uzasadnienie swych wniosków lub dla odparcia wniosków i twierdzeń
strony przeciwnej, z zastrzeżeniem niekorzystnych skutków, jakie według przepisów
niniejszego kodeksu mogą dla niej wyniknąć z działania na zwłokę lub niezastosowania
się do zarządzeń przewodniczącego i postanowień sądu.
2) Podstawowy wyjątek od powyższej zasady przewidziano w art. 217 par. 2 k.p.c., zgodnie
z którym sąd pominie środki dowodowe, jeżeli okoliczności sporne zostały już
dostatecznie wyjaśnione lub jeżeli strona powołuje dowody jedynie dla zwłoki.
3) Kolejny wyjątek wprowadza art. 207 par. 3 k.p.c. Zgodnie z nim, stronę reprezentowaną
przez profesjonalnego pełnomocnika przewodniczący może zobowiązać do
złożenia w wyznaczonym terminie pisma przygotowawczego, w którym strona jest
obowiązana do powołania wszystkich twierdzeń, zarzutów i dowodów pod rygorem
utraty prawa powoływania ich w toku dalszego postępowania. Stosowanie instytucji
wymienionej w tym przepisie opiera się na dyskrecjonalnej władzy sędziego.
2. Koncentracja materiału procesowego w postępowaniach odrębnych
1) W większości postępowań odrębnych obowiązuje instytucja prekluzji dowodowej,
to jest instytucja polegająca na wygaśnięciu uprawnienia strony do prezentacji materiału
procesowego, niezgłoszonego w terminie określonym przez ustawę (z góry
określonym etapie postępowania).
2) Zgodnie z art. 47912 par. 1 k.p.c., w postępowaniu w sprawach gospodarczych powód
już w pozwie jest obowiązany podać wszystkie twierdzenia oraz dowody na ich poparcie
pod rygorem utraty prawa powoływania ich w toku postępowania, chyba że
wykaże, że ich powołanie w pozwie nie było możliwe albo że potrzeba powołania
wynikła później.
3) Zgodnie z art. 47914 par. 1 i 2 k.p.c., w postępowaniu w sprawach gospodarczych,
w których sąd nie wydał nakazu zapłaty w postępowaniu nakazowym lub upominawczym,
pozwany ma obowiązek wnieść odpowiedź na pozew w terminie dwutygodniowym
od dnia otrzymania pozwu. W odpowiedzi na pozew pozwany jest
84 Materiały szkoleniowe OIRP Warszawa
obowiązany podać wszystkie twierdzenia, zarzuty oraz dowody na ich poparcie pod
rygorem utraty prawa powoływania ich w toku postępowania, chyba że ich powołanie
w odpowiedzi na pozew nie było możliwe albo że potrzeba powołania wynikła
później.
4) W myśl art. 47912 par. 1 k.p.c. i art. 47914 par. 2 k.p.c. w postępowaniu w sprawach
gospodarczych prekluzja dowodowa obejmuje również dalszy materiał procesowy
niezgłoszony przez strony w terminie dwutygodniowym od dnia, w którym jego powołanie
stało się możliwe lub powstała potrzeba jego powołania.
5) Zgodnie z art. 493 par. 1 k.p.c. w związku z art. 495 par. 3 k.p.c., w postępowaniu nakazowym
pozwany ma obowiązek wskazać w piśmie zawierającym zarzuty wszystkie
zarzuty przeciwko żądaniu pozwu, a także wszystkie okoliczności faktyczne i dowody
na ich potwierdzenie. Dalszy materiał procesowy sąd może uwzględnić, gdy
pozwany wykaże, że nie mógł z niego skorzystać wcześniej albo że potrzeba powołania
go powstała później.
6) Powód w postępowaniu nakazowym ma obowiązek zgłosić wszelkie okoliczności
faktyczne i wnioski dowodowe już w pozwie, ale z uwzględnieniem specyfiki postępowania
nakazowego, to jest ograniczenia podstawy faktycznej do okoliczności
wynikających z jednego z dokumentów określonych w art. 485 k.p.c., na który powód
się powołuje. Z uwagi na tę specyfikę powód może jeszcze powołać nowe fakty
i dowody w terminie tygodnia od dnia doręczenia mu pisma pozwanego zawierającego
zarzuty (art. 495 par. 3 k.p.c.). Dalszy materiał procesowy może być powołany
przez powoda, jeżeli wykaże, że nie mógł z niego skorzystać wcześniej albo że potrzeba
jego powołania powstała później.
7) W postępowaniu uproszczonym okoliczności faktyczne, zarzuty i wnioski dowodowe
niezgłoszone w pozwie, odpowiedzi na pozew, na pierwszym posiedzeniu przeznaczonym
na rozprawę lub w sprzeciwie od wyroku zaocznego, mogą być rozpoznane
tylko wtedy, gdy strona wykaże, że nie mogła ich powołać wcześniej lub gdy potrzeba
ich powołania wynikła później. Powód może przytoczyć nowe okoliczności faktyczne
i wnioski dowodowe nie później niż w terminie tygodnia od dnia doręczenia
mu odpowiedzi na pozew bądź sprzeciwu od wyroku zaocznego (art. 5055 k.p.c.).
8) W postępowaniu upominawczym istnieje obowiązek zgłoszenia w sprzeciwie od nakazu
zapłaty wszystkich zarzutów przeciwko żądaniu pozwu oraz wszystkich okoliczności
faktycznych i dowodów na ich potwierdzenie. Obowiązek ten dotyczy jednak
wyłącznie pozwanego i nie jest obwarowany rygorem prekluzji dowodowej (art. 503
k.p.c.).
9) W przypadku jednoczesnego stosowania przepisów o postępowaniu w sprawach gospodarczych
i o postępowaniu nakazowym bądź upominawczym czy uproszczonym
zastosowanie znajdą reguły obowiązujące w postępowaniu gospodarczym (art. 47914a,
art. 4791a), jednak z uwzględnieniem specyfiki postępowania nakazowego, to jest dodatkowego
terminu dla powoda do prezentacji materiału dowodowego w odpowiedzi
na zarzuty pozwanego (wyrok SN z 4 października 2006 r., II CSK 229/06, LEX
337525).
10) W przypadku jednoczesnego stosowania przepisów o postępowaniu nakazowym
i uproszczonym w pierwszej kolejności zastosowanie znajdą przepisy o postępowaniu
nakazowym, jako przepisy o wyższym stopniu szczegółowości. Ponadto postęManowska
M.: Wybrane zagadnienia z zakresu procedury cywilnej 85
powanie to jest wszczynane na wniosek powoda legitymującego się dokumentem
o wysokim stopniu pewności.
3. Wskazówki praktyczne dotyczące stosowania instytucji prekluzji dowodowej
1) Pominięcie dalszych twierdzeń, zarzutów i dowodów jest uzależnione od swobodnego,
ale nie dowolnego uznania sądu. Sąd nie może uwzględnić późniejszych wniosków
dowodowych ani twierdzeń, jeśli strona nie przytoczy okoliczności usprawiedliwiających
opóźnienie w ich powołaniu. Może natomiast uznać, na podstawie swobodnej
oceny okoliczności wskazanych przez stronę, że powołanie twierdzeń i dowodów
w czasie właściwym nie było możliwe albo że potrzeba ich powołania powstała później
(zobacz wyroki SN z 6 kwietnia 2006 r., IV CSK 182/05, M. Prawn. 2006/9/457;
z 27 marca 2008 r., III SK 26/07, LEX 432193).
2) Decyzja sądu w przedmiocie rozpoznania dalszych okoliczności faktycznych, zarzutów
i wniosków dowodowych nie podlega odrębnemu zaskarżeniu. Może być natomiast
podniesiona skutecznie w ramach zarzutu apelacji – naruszenia przepisów
postępowania, które mogło mieć wpływ na wynik sprawy.
3) Rygorami określonymi w art. 47912 par. 1 i art. 47914 par. 2 k.p.c. są objęte wszelkie
twierdzenia, zarzuty i dowody, niezależnie od ich istotności dla toczącego się postępowania
(uchwała SN z 17 lutego 2004 r., III CZP 115/03, Biul. SN 04/2/5).
4) Powyższa zasada dotyczy ze strony pozwanego wszelkich twierdzeń, zarzutów i dowodów,
a nie tylko tych, które odnoszą się do twierdzeń i dowodów przedstawionych
w pozwie, pod rygorem zastosowania art. 230 k.p.c. (wyroki SN z 19 stycznia 2005 r.,
I CK 410/04, OSNC 06/1/7; z 24 lutego 2006 r., III CSK 143/05, LEX 180201).
5) Stosując instytucję prekluzji dowodowej, należy uwzględniać ogólne i szczególne reguły
dowodowe oraz rozkład ciężaru dowodu (wyrok SN z 12 maja 2006 r., V CSK
55/06, LEX 200875).
6) Instytucja prekluzji dowodowej nie może być stosowana w oderwaniu od realiów konkretnej
sprawy. Wymaganie od powoda wskazywania już w pozwie dowodów – i to
wszystkich – na okoliczności, które według jego przekonania opartego na rozsądnej
ocenie stosunku między stronami, w związku z którym doszło do wytoczenia
powództwa, nie są sporne i nie będą kwestionowane przez pozwanego (art. 229,
230 k.p.c.), jest wymaganiem nieuzasadnionym (wyrok SN z 21 lutego 2007 r., I CSK
446/06, LEX 253393).
7) Instytucja prekluzji dowodowej nie stoi na przeszkodzie dopuszczeniu przez sąd dowodu
z urzędu na podstawie art. 232 k.p.c. W sprawach tych jednak podjęcie przez
sąd inicjatywy dowodowej powinno być usprawiedliwione szczególnymi okolicznościami
(wyroki SN z 4 stycznia 2007 r., V CSK 377/06, LEX 277303; z 16 lutego
2004 r., IV CK 24/03, OSNC 2005/3/45; z 22 lutego 2006 r., III CK 341/05, OSNC
2006, nr 10, poz. 174; z 11 stycznia 2008 r., V CSK 283/06, LEX 381027; z 23 października
2007 r., III CSK 108/07, LEX 358857; z 9 kwietnia 2008 r., V CSK 492/07,
LEX 424317).
XIV
Środki obrony pozwanego
1. Możliwość uznania powództwa przez pozwanego
1) Zgodnie z art. 213 par. 2 k.p.c., sąd nie jest związany uznaniem powództwa, chyba że
uznanie jest sprzeczne z prawem lub zasadami współżycia społecznego albo zmierza
do obejścia przepisów prawa.
2) Uznanie powództwa jest nie tylko przyznaniem faktów, lecz także akceptacją wydania
wyroku, a więc również oświadczeniem woli.
3) Skutki procesowe uznania:
– sąd jest związany (z wyjątkami),
– sąd nie musi prowadzić postępowania dowodowego (z wyjątkami, np. art. 431
k.p.c., art. 458 k.p.c., art. 47941 k.p.c.),
– możliwość zwrotu pozwanemu kosztów procesu (art. 101 k.p.c.),
– obowiązek nadania rygoru natychmiastowej wykonalności (art. 333 par. 1 pkt 2
k.p.c.),
– możliwość wydania wyroku na posiedzeniu niejawnym (art. 47917 k.p.c. oraz
art. 7532 k.p.c.).
4) Skutki materialne uznania powództwa:
– może być uznane za niewłaściwe uznanie długu (art. 123 par. 1 pkt 2 k.c.),
– stanowi zawarcie porozumienia o natychmiastowej wymagalności świadczenia,
jeśli nie nadszedł zwykły termin,
– może zawierać elementy darowizny lub innych czynności prawnych,
– może być uznane za zrzeczenie się korzystania z zarzutu przedawnienia (wyrok
SN z 5 czerwca 2002 r., IV CKN 1013/00, LEX 80261).
2. Brak podjęcia obrony przez pozwanego
1) Jeśli bezczynność pozwanego istnieje od początku procesu, konsekwencją może być
wydanie wyroku zaocznego.
2) Brak podejmowania obrony na dalszym etapie postępowania może skutkować uznaniem
okoliczności faktycznych za przyznane (art. 230 k.p.c.) oraz negatywnym dla
strony wynikiem postępowania dowodowego.
3) W sprawach małżeńskich niestawiennictwo strony na rozprawę jest obwarowane
rygorem grzywny (art. 429 k.p.c.).
Manowska M.: Wybrane zagadnienia z zakresu procedury cywilnej 87
4) Niestawiennictwo stron na rozprawie bądź niestawiennictwo powoda przy braku
wniosku powoda i pozwanego o rozpoznanie sprawy może skutkować zawieszeniem
postępowania (art. 177 par. 1 pkt 5 k.p.c.).
3. Ograniczenie się przez pozwanego do wniosku o oddalenie powództwa z ogólnego zaprzeczenia
podstawy faktycznej powództwa
1) Zaprzeczenie jest oświadczeniem wiedzy dotyczącym poszczególnych okoliczności
faktycznych lub całokształtu stanu faktycznego.
2) Ogólne zaprzeczenie jako zwykła negacja (obrona bierna) polega na negatywnym
ustosunkowaniu się pozwanego do twierdzeń i wniosków powoda.
3) Zwykła negacja ma na celu zapobieżenie możliwości przyjęcia przez sąd określonych
twierdzeń za przyznane.
4. Podnoszenie zarzutów procesowych
1) Podnoszenie zarzutów procesowych jest związane z zaprzeczeniem umotywowanym
(obrona czynna).
2) Zarzuty procesowe to czynności procesowe, przez które strona zmierza do obrony
swoich praw w procesie. Mogą one być podejmowane przez obie strony procesowe.
3) Zarzuty formalne – zarzuty merytoryczne. Kwalifikacja zarzutu jest uzależniona od
tego, czy opiera się on na przepisach prawa procesowego czy materialnego, oraz czy
dotyczy on biegu postępowania czy przedmiotu procesu.
4) Zarzuty niweczące (peremptoryjne). Ich uwzględnienie kończy proces (spór) w sposób
trwały.
5) Zarzuty zawieszające (dylatoryjne) wstrzymują bieg postępowania lub możliwość
rozstrzygnięcia sporu co do istoty bądź zmierzają do istotnego przekształcenia stosunku
procesowego.
6) Podniesienie zarzutów formalnych nie zwalnia pozwanego od wdania się w spór co
do istoty sprawy (art. 221 k.p.c.).
7) Od zarzutów formalnych w ścisłym znaczeniu należy odróżnić wnioski formalne
oraz oświadczenia składane w procesie, a nie zmierzające ani do odrzucenia pozwu,
ani do istotnego przekształcenia stosunku procesowego. Polegają na zwróceniu sądowi
uwagi na naruszenie przepisów procesowych.
8) Zarzuty merytoryczne dzielą się na dwie podstawowe grupy:
a) mogą polegać na podaniu faktów, które miały przeszkodzić w powstaniu prawa
powoda albo na podaniu okoliczności niweczących prawo powoda,
b) zarzuty, które nie kwestionują prawa powoda, lecz przeciwstawiają mu prawo
pozwanego zwalniające go od obowiązku świadczenia.
5. Zarzut potrącenia
1) Zarzut potrącenia, którego celem procesowym jest rozpoznanie przez sąd skutków
materialnych oświadczenia o potrąceniu, musi być podniesiony w czasie właściwym,
to jest w odpowiedzi na pozew, w sprzeciwie od wyroku zaocznego, zarzutach od
nakazu zapłaty, sprzeciwie od upominawczego nakazu zapłaty – pod rygorem prekluzji
dowodowej w tych postępowaniach, w których ta prekluzja obowiązuje (wyroki
SN z 7 maja 2004 r., I CK 666/03, z 9 października 2003 r., V CK 319/02, LEX
82267; z 12 marca 1998 r., I CKN 522/97, OSNC 98/11/176).
2) Ocena skuteczności (wywołania skutków materialnych) podniesionego w czasie właściwym
procesowego zarzutu potrącenia i uwzględnienie go w toczącym się postępowaniu
jest uzależnione od skutecznego złożenia oświadczenia woli stronie przeciwnej
88 Materiały szkoleniowe OIRP Warszawa
(na rozprawie w obecności powoda, w piśmie procesowym doręczonym powodowi,
za pośrednictwem umocowanego do tej czynności pełnomocnika).
3) Zarzut potrącenia powinien zostać sprecyzowany przez dokładne określenie potrącanej
wierzytelności, przytoczenie okoliczności faktycznych uzasadniających jej
istnienie oraz wskazanie dowodów na ich poparcie. Wskazanie twierdzeń na okoliczność
istnienia wierzytelności potrącanej i powołanie dowodów na ich potwierdzenie
powinno nastąpić w czasie właściwym, to jest w odpowiedzi na pozew, w sprzeciwie
od wyroku zaocznego, zarzutach od nakazu zapłaty bądź sprzeciwie od nakazu
zapłaty – pod rygorem prekluzji dowodowej w tych postępowaniach, w których ta
prekluzja obowiązuje (wyroki SN z 18 kwietnia 2000 r., III CKN 720/98, LEX 51368;
z 6 października 2006 r., V CSK 198/06, LEX 327893).
4) Podniesienie zarzutu potrącenia nie wymaga szczególnej formy i nie podlega opłacie.
5) Uwzględnienie zarzutu potrącenia znajduje odzwierciedlenie w jednym rozstrzygnięciu
wyrażającym umorzenie obu wierzytelności do wysokości wierzytelności
niższej.
6) Uwzględnienie zarzutu potrącenia nie wywołuje skutku powagi rzeczy osądzonej.
Wierzytelność wygasa, dlatego ponowne wytoczenie powództwa dotyczące tego
samego przedmiotu powoduje oddalenie powództwa (uchwała SN z 20 listopada
1987 r., III CZP 69/87, OSNC 89/4/64; wyrok SN z 20 grudnia 2006 r., IV CSK 299/06,
LEX 233051).
7) Niedopuszczalne jest podniesienie zarzutu potrącenia w toku postępowania kasacyjnego
(wyrok SN z 10 czerwca 1997 r., II CKN 180/97, OSNC 12/202).
8) W postępowaniu uproszczonym zarzut potrącenia jest dopuszczalny, jeżeli wierzytelność
objęta tym zarzutem nadaje się do rozpoznania w postępowaniu uproszczonym
(art. 5054 par. 2 k.p.c.).
9) W postępowaniu w sprawach gospodarczych do potrącenia w toku postępowania
mogą być przedstawione tylko wierzytelności udowodnione dokumentami
(art. 47914 par. 4 k.p.c.). Analogiczne ograniczenie istnieje w postępowaniu nakazowym.
Zgodnie z art. 493 par. 3 k.p.c., do potrącenia mogą być przedstawione tylko
wierzytelności udowodnione dokumentami, o których mowa w art. 485 k.p.c.
W większości orzeczeń SN przyjął, że wymaganie udowodnienia wierzytelności
przedstawionej do potrącenia dokumentami nie dotyczy sytuacji, w której do potrącenia
doszło przed doręczeniem pozwanemu pozwu. Wskazuje na to porównanie
sformułowania użytego w art. 493 par. 3 k.p.c. i art. 47914 par. 3 k.p.c. i art. 47914
par. 4 k.p.c. „udowodnienie wierzytelności przedstawionej do potrącenia” ze sformułowaniem
przyjętym w postępowaniu uproszczonym w art. 5054 par. 2 k.p.c. „zarzut
potrącenia jest dopuszczalny, jeżeli...”. Różnica między tymi zwrotami prowadzi do
wniosku, że w art. 47914 par. 4 k.p.c. oraz art. 493 par. 3 k.p.c. chodzi o sytuację, gdy
oświadczenie o potrąceniu w sensie materialnym jest składane dopiero w toku procesu,
a więc po doręczeniu pozwu, nie obejmuje natomiast sytuacji, gdy oświadczenie
to zostało złożone uprzednio, a w toku procesu pozwany podnosi tylko zarzut
potrącenia, powołując się na umorzenie obu wierzytelności do wysokości wierzytelności
niższej. W postępowaniu uproszczonym natomiast, zgodnie z brzmieniem
art. 5054 par. 2 k.p.c., nie jest w ogóle dopuszczalne podniesienie i rozpoznanie przez
sąd zarzutu potrącenia, obejmującego wierzytelność, która została już lub ma zostać
Manowska M.: Wybrane zagadnienia z zakresu procedury cywilnej 89
przedstawiona do potrącenia, przekraczającą progi wartości określone w art. 5051
k.p.c. (uchwała SN z 13 października 2005 r., III CZP 56/05, Biul. SN 05/10, s. 4; wyrok
SN z 6 października 2006 r., V CSK 206/06, LEX 32781).
6. Powództwo wzajemne
1) Powództwo wzajemne jest najdalej idącym środkiem obrony pozwanego, gdyż stanowi
jednocześnie akcję czynną przeciwko powodowi.
2) Terminem początkowym do wniesienia powództwa wzajemnego jest moment doręczenia
odpisu pozwu pozwanemu. Terminem końcowym jest pierwsza rozprawa
bądź sprzeciw od wyroku zaocznego, w zależności od sytuacji procesowej. Jeśli pozew
wzajemny zostanie wniesiony przed rozpoczęciem biegu tego terminu bądź po
jego upływie, należy go wyłączyć do odrębnego postępowania i nadać bieg jako osobnej
sprawie.
3) Powództwo wzajemne jest dopuszczalne wówczas, gdy ma związek z powództwem
głównym bądź oba świadczenia nadają się do potrącenia. W drugim wypadku żaden
związek między powództwami nie jest konieczny. Związek między powództwem
głównym a wzajemnym oznacza częściową tożsamość podstawy faktycznej i podobną
sytuację prawną obu stron.
4) Niedopuszczalne byłoby wytoczenie powództwa wzajemnego, gdyby na jego skutek
miało dojść do rozszerzenia ram podmiotowych procesu po stronie powodowej
bądź pozwanej. Pozew wzajemny może mieć natomiast węższy zakres podmiotowy
niż pozew główny.
5) Niedopuszczalne jest wytoczenie powództwa głównego w postępowaniu o naruszenie
posiadania (art. 479 k.p.c.), w postępowaniu nakazowym (art. 493 par. 4 k.p.c.),
w postępowaniu w sprawach gospodarczych (art. 47914 par. 3 k.p.c.). W postępowaniu
uproszczonym natomiast powództwo wzajemne jest dopuszczalne o tyle, o ile
nadaje się ono do rozpoznania tym w postępowaniu (art. 5054 k.p.c.).
6) Niedopuszczalne jest wytoczenie powództwa wzajemnego o ustalenie lub zaprzeczenie
macierzyństwa, o ustalenie lub zaprzeczenie ojcostwa, a także o ustalenie bezskuteczności
uznania ojcostwa. Strona pozwana może jednak również żądać ustalenia
lub zaprzeczenia macierzyństwa, ustalenia lub zaprzeczenia ojcostwa albo ustalenia
bezskuteczności uznania ojcostwa (art. 4541 par. 1 i 3 k.p.c.). Podobnie nie jest dopuszczalne
powództwo wzajemne o rozwód lub separację. Strona pozwana w sprawie
o rozwód bądź separację może również żądać rozwodu albo separacji (art. 439
par. 1 i 3 k.p.c.).
7) Powództwo wzajemne niedopuszczalne podlega wyłączeniu do osobnego postępowania
jako zwykły pozew.
8) Pozew wzajemny powinien spełniać formalne wymagania pozwu oraz podlega takiej
samej opłacie co pozew główny.
9) Na skutek uwzględnienia powództwa wzajemnego zapadają dwa niezależne od siebie
rozstrzygnięcia ze skutkiem powagi rzeczy osądzonej. Wyrok uwzględniający
powództwo wzajemne stanowi tytuł egzekucyjny.
XV
Postępowanie dowodowe
1. Przedmiot dowodu
1) Przedmiotem dowodu są, zgodnie z art. 227 k.p.c., wyłącznie te fakty, które mają
istotne znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy.
2) Ogólnie istnieją trzy grupy faktów podlegające stwierdzeniu w postępowaniu dowodowym:
– fakty prawotwórcze,
– fakty tamujące powstanie prawa (roszczenia),
– fakty niweczące prawo.
3) Prawo w zasadzie nie powinno być przedmiotem dowodu. Niekiedy jednak zachodzi
potrzeba dowodzenia niektórych aktów prawnych, które mogą być znane tylko
stronom (np. normy techniczne), bądź dowodzenia rzeczywistej treści normy prawnej
wyrażonej w języku obcym (porównaj także art. 1143 k.p.c.).
4) Instytucje wyłączające potrzebę dowodzenia:
– art. 228 par. 1 k.p.c. – fakty powszechnie znane (notoryczne), przy czym nie można
faktu uznać za powszechnie znany, jeżeli przeczy mu, chociażby częściowo,
wynik postępowania dowodowego,
– art. 228 par. 2 k.p.c. – fakty znane sądowi urzędowo (notoria sądowe), czyli fakty,
o których sąd powziął wiadomość przy dokonywaniu czynności procesowych;
muszą być ujawnione na rozprawie; są rodzajem faktów powszechnie znanych
(postanowienie SN z 16 kwietnia 1996 r., II CRN 40/96, Prok. i. Pr. 96/9/50; wyrok
SN z 27 listopada 1978 r., III CRN 238/78, LEX 8152),
– art. 229 k.p.c. – fakty przyznane w toku postępowania przez stronę przeciwną,
jeżeli przyznanie to nie budzi wątpliwości; musi być dokonane w sposób wyraźny,
– art. 230 k.p.c. – fakty przyznane w sposób domniemany; dotyczy tylko twierdzeń,
co do których przeciwnik nie wypowiedział się, a mógł to uczynić; ocena
sądu co do uznania pewnego faktu za przyznany musi opierać się na rozważeniu
całości materiału dowodowego (wyrok SN z 19 października 2005 r., V CK
260/05, LEX 187090),
– art. 234 k.p.c. – domniemania ustanowione przez prawo; wiążą sąd, mogą być
jednak obalone, ilekroć ustawa tego nie wyłącza; dzielą się na domniemania
Manowska M.: Wybrane zagadnienia z zakresu procedury cywilnej 91
proste (możliwe do obalenia) i domniemania niezbite (ustawa nie dopuszcza ich
wzruszenia); domniemanie prawne zawiera ustawowy nakaz przyjęcia określonego
faktu za udowodniony w razie ustalenia innego faktu w sposób określony
w przepisie wyrażającym domniemanie prawne (np. art. 7 k.c.),
– art. 231 k.p.c. – domniemania faktyczne polegające na ustaleniu przez sąd pewnych
faktów za ustalone, jeśli taki wniosek można wyprowadzić z innych ustalonych
faktów; nieprawidłowość rozumowania sądu może polegać na tym, że fakt
przyjęty za podstawę wnioskowania nie został w istocie ustalony, albo też na
tym, że fakty składające się na podstawę domniemania nie uzasadniają, w świetle
wiedzy i doświadczenia życiowego, wyprowadzenia z niej określonego wniosku
(wyrok SN z 30 marca 2000 r., III CKN 811/98, LEX 51364),
– zbliżonym do domniemania faktycznego sposobem ustalania faktów jest tzw.
dowód prima facie; dotyczy okoliczności, wskazujących na istnienie związku
przyczynowo-skutkowego między określonymi zdarzeniami; sąd poprzestaje na
ustaleniu wysokiego stopnia prawdopodobieństwa istnienia związku przyczynowego
(wyrok SN z 17 maja 2007 r., III CSK 429/06, LEX 274129).
2. Postępowanie dowodowe
1) Postępowanie dowodowe odbywa się według sformalizowanych reguł.
2) Artykuł 235 k.p.c. określa zasadę bezpośredniości, stanowiąc, że przeprowadzanie
dowodów odbywa się przed sądem orzekającym z wyjątkami określonymi w tym
przepisie.
3) Podstawy oddalenia wniosku dowodowego:
– okoliczności, na które jest powoływany dowód, zostały już dostatecznie wyjaśnione,
– powołany dowód nie może wyjaśnić okoliczności spornych,
– okoliczność, na którą dowód jest powołany, nie jest istotna dla rozstrzygnięcia
sprawy,
– dowód został zgłoszony jedynie dla zwłoki (art. 217 par. 2 k.p.c.) bądź po upływie
terminu określonego w art. 207 par. 3 k.p.c., bądź też objęty jest prekluzją
dowodową,
– istnienie przeszkód w przeprowadzeniu dowodu o nieokreślonym czasie trwania
(art. 242 k.p.c.).
4) Postanowienie dowodowe powinno zawierać określenie (art. 236 k.p.c.):
– środka dowodowego,
– okoliczności, które mają być stwierdzone za pomocą dowodu, z uwzględnieniem, że
powinny to być okoliczności mające istotne znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy,
– terminu i miejsca przeprowadzenia dowodu.
5) Postanowienie dowodowe powinno być wydane na posiedzeniu jawnym, stosownie
do ogólnej reguły wynikającej z art. 148 par. 1 k.p.c. (wyjątek od tej reguły określa
art. 47917 par. 3 k.p.c. oraz charakter pierwszej fazy postępowania nakazowego). Na
posiedzeniu niejawnym sąd może natomiast uchylić lub zmienić postanowienie dowodowe,
stosownie do okoliczności (art. 240 par. 1 k.p.c.).
6) Niewydanie formalnych postanowień o dopuszczeniu lub odmowie dopuszczenia
określonych środków dowodowych można by uznać za uchybienie niemające istotnego
wpływu na rozstrzygnięcie sprawy, ale jedynie w sytuacji, w której sąd w sposób
dostatecznie pewny określi materiał dowodowy mogący stanowić podstawę
92 Materiały szkoleniowe OIRP Warszawa
merytorycznego orzekania (wyrok SN z 19 stycznia 2007 r., III CSK 368/06, LEX
277293).
7) Zgodnie z art. 224 par. 2 k.p.c., po zamknięciu rozprawy może zostać przeprowadzony
dowód przez sędziego wyznaczonego lub sąd wezwany oraz dowód z akt lub
wyjaśnień organów administracji publicznej.
8) Użycie w art. 224 par. 2 k.p.c. sformułowania „dowód z akt” jest pewnym skrótem
myślowym. W rzeczywistości prawu procesowemu nie jest znany „dowód z akt”,
a dokonywanie ustaleń na podstawie akt innej sprawy stanowi uchybienie procesowe.
Dokonywanie przez sąd cywilny ustaleń wyłącznie na podstawie zeznań świadków
zawartych w aktach dochodzenia pozostaje w jaskrawej sprzeczności z zasadą
bezpośredniości i dlatego jest niedopuszczalne. Zawarte w art. 224 par. 2 k.p.c. sformułowanie
„dowód z akt” oznacza możliwość dopuszczenia dowodu z dokumentów
znajdujących się w aktach (wyroki SN z 15 kwietnia 2005 r., I CK 653/04, LEX
369229; z 27 stycznia 1999 r., II CKN 798/97, LEX 50747). Odmienne stanowisko zajął
SN w wyroku z 20 lipca 2007 r. (I CSK 134/07, LEX 485999), wskazując, że akta
sądowe nie są jako takie dowodem, ale nie można wykluczyć, co potwierdza ustawodawca
w art. 224 par. 2 k.p.c., że możliwe jest także przeprowadzenie dowodu z akt.
Należy jednak podkreślić, że w sprawie będącej przedmiotem rozpoznania przez
Sąd Najwyższy chodziło o dołączenie akt postępowania przygotowawczego do akt
sprawy cywilnej celem wskazania dopiero konkretnych dokumentów, z których dowód
miałby być przeprowadzony.
3. Obowiązek dowodzenia
1) Zgodnie z art. 232 k.p.c., zasadą jest, że to strony są obowiązane wskazywać dowody
dla stwierdzenia faktów, z których wywodzą skutki prawne.
2) Ciężar udowodnienia faktów prawotwórczych (np. zawarcia umowy, zajścia czynu
niedozwolonego) z reguły spoczywa na powodzie, podobnie jak przysługiwanie legitymacji
procesowej czynnej i biernej. Powód również ma obowiązek udowodnić fakty
uzasadniające jego odpowiedź na zarzuty pozwanego (np. przerwę biegu przedawnienia).
3) Ciężar udowodnienia faktów tamujących powstanie prawa (np. nieważność umowy,
nienadejście terminu) z reguły spoczywa na pozwanym.
4) Ciężar udowodnienia faktów niweczących prawo powoda (np. fakt zapłaty, przedawnienia,
wygaśnięcia roszczenia) spoczywa na pozwanym. Pozwany również ma obowiązek
wykazać fakty podnoszone w odpowiedzi na roszczenie powoda.
5) Ustawodawca w wielu wypadkach wprowadza odmienną zasadę od wynikającej
z art. 6 k.c. (np. art. 24 k.c., art. 429 k.c.).
6) Zgodnie z art. 232 k.p.c. (zdanie drugie), sąd może dopuścić dowód niewskazany
przez stronę. Działanie sądu z urzędu powinno mieć miejsce w wypadkach wyjątkowych,
to jest nie powinno prowadzić do zastępowania stron w wypełnianiu ich
obowiązków procesowych. Takie działanie sądu z urzędu może bowiem być odebrane
jako naruszenie prawa do bezstronnego sądu (wyroki SN z 12 grudnia 2000 r.,
V CKN 175/00, OSP 01/7–8/116; z 4 stycznia 2007 r., V CSK 377/06, LEX 277303).
Z kolei w wyrokach z 13 lutego 2004 r. (IV CK 24/03, Biul. SN 04/7–8) oraz z 23 listopada
2004 r. (I CK 226/04, LEX 277855) SN przyjął, że dopuszczenie przez sąd
dowodu z urzędu nie może być uznane za działanie naruszające zasadę bezstronności
sądu i równości stron.
Manowska M.: Wybrane zagadnienia z zakresu procedury cywilnej 93
7) Dopuszczenie dowodu z urzędu powinno nastąpić przede wszystkim wtedy, gdy wiadomość
o konkretnych środkach dowodowych, istotnych dla rozstrzygnięcia sprawy,
poweźmie sąd drogą urzędową, i jeśli przemawiają za tym szczególne względy, np.
zapobieżenie uchybieniu zasadzie równości (równouprawnienia) stron (wyrok SN
z 15 grudnia 2005 r., V CK 400/05, OSP 06/11/127). Obowiązek sądu dopuszczenia
dowodu z urzędu istnieje również wówczas, gdy zachodzi podejrzenie, że strony prowadzą
proces fikcyjny, zmierzają do obejścia prawa (element publicznoprawny) albo
też z uwagi na nieporadność strony (działającej bez profesjonalisty), która nie jest
w stanie przedstawić środków dowodowych w celu uzasadnienia swoich twierdzeń
(uchwała SN z 19 maja 2000 r., III CZP 4/00, OSNC 00/11/159; wyrok SN z 10 października
1997 r., OSP 98/6/111).
XVI
Orzeczenia sądu
1. Etapy wyrokowania
1) Niejawna narada sędziów obejmuje dyskusję nad treścią mającego zapaść rozstrzygnięcia
oraz głosowanie. Wyrok zapada większością głosów. Sędzia, który nie zgadza
się z rozstrzygnięciem, może zgłosić zdanie odrębne.
2) Spisanie sentencji wyroku powinno uwzględniać elementy określone w art. 325 k.p.c.
Sentencja składa się z części wstępnej (komparycji, rubrum) obejmującej oznaczenie
stron i dokładne oznaczenie przedmiotu rozstrzygnięcia oraz rozstrzygnięcie
(tenor) sądu. Wyrok powinien być jasny i wykonalny (jeśli podlega wykonaniu). Nie
może mieć formy warunkowej, przy czym ani wyrok ewentualny, ani alternatywny
nie jest uważany za warunkowy.
3) Zakres wyrokowania jest określony zakresem żądania, jakie ostatecznie było podtrzymywane
przed zamknięciem rozprawy. Po uchyleniu art. 321 par. 2 k.p.c. sąd
nie jest uprawniony do orzekania ponad żądanie. Zgodnie z art. 320 k.p.c. w szczególnie
uzasadnionych wypadkach sąd może w wyroku rozłożyć zasądzone świadczenie
na raty. Wówczas odsetki za opóźnienie są naliczane tylko do daty wyroku
(uchwała 7 sędziów SN z 22 września 1970 r., III CZP 11/70, OSNCP 71/4/61; uchwała
z 15 grudnia 2006 r. III CZP 126/06, OSNC 07/10/147).
4) Zasadą jest, że ogłoszenie wyroku powinno nastąpić na posiedzeniu, na którym zamknięto
rozprawę. W sprawie zawiłej albo w wypadku, o jakim mowa w art. 224
par. 2 k.p.c., sąd może odroczyć publikację wyroku na okres do dwóch tygodni.
Ponieważ jest to termin instrukcyjny, jego przekroczenie (np. ponowne odroczenie
publikacji wyroku) samo w sobie nie może być skutecznym zarzutem przeciwko wyrokowi.
5) Wyrok, który nie został ogłoszony, jest wyrokiem nieistniejącym. Natomiast sam brak
protokołu ogłoszenia wyroku nie wyłącza ustalenia, że w rzeczywistości wyrok był
ogłoszony. Nieogłoszenie wyroku nie stanowi przeszkody do jego zaskarżenia, ale wadliwość
ta skutkuje jego uchyleniem (uchwała SN z 17 października 1978 r., III CZP
62/78, OSNC 79/5/88). Wyrok, który nie został podpisany, nie istnieje w znaczeniu
prawno-procesowym także wówczas, gdy został ogłoszony (uchwała SN z 26 września
2000 r., III CZP 29/00, OSNC 01/1/25). Zagadnienie to jednak jest sporne zarówManowska
M.: Wybrane zagadnienia z zakresu procedury cywilnej 95
no w orzecznictwie, jak i w doktrynie. Według bowiem innego poglądu taki wyrok
może być zaskarżony i powoduje jego uchylenie (zobacz orzecznictwo przytoczone
w powołanej uchwale z 26 września 2000 r.). Nieistniejący jest również wyrok nieogłoszony,
jeśli jego ogłoszenie było konieczne (postanowienie SN z 17 listopada
2005 r., I CK 298/05, OSNC 06/9/152). Brak w pisemnej sentencji wyroku rozstrzygnięcia
o całości żądania również powoduje, że w tej części wyrok nie istnieje, także
wtedy, gdy ogłoszono o całości żądania (postanowienie SN z 25 stycznia 2001 r.,
III CKN 1382/00, OSNC 01/9/132). Brak jest wówczas substratu zaskarżenia i środek
zaskarżenia w części odnoszącej się do nieistniejącego rozstrzygnięcia podlega
odrzuceniu jako niedopuszczalny. Wyrok, który został ogłoszony przez sędziego,
bez którego udziału została przeprowadzona rozprawa, stanowi naruszenie art. 323
k.p.c. skutkujące nieważnością postępowania (wyrok SN z 19 stycznia 1977 r., IV CR
219/77, LEX 7902, uchwała SN z 22 lutego 2007 r., III CZP 160/06, OSNC 08/1/7).
2. Klasyfikacja wyroków
1) Podział ze względu na skutki i formę ochrony:
– deklaratywne,
– konstytutywne.
2) Podział uwzględniający treść powództwa i odpowiadającą mu treść wyroku:
– wyroki zasądzające świadczenie,
– wyroki ustalające istnienie bądź nieistnienie stosunku prawnego lub prawa,
– wyroki kształtujące stosunek prawny lub prawo.
3) Klasyfikacja wyroków ze względu na zakres rozstrzygnięcia:
– wyroki wstępne,
– wyroki częściowe,
– wyroki końcowe,
– wyroki łączne,
– wyroki uzupełniające.
4) Zgodnie z art. 318 par. 1 k.p.c., sąd, uznając roszczenie za usprawiedliwione w zasadzie,
może wydać wyrok wstępny tylko co do samej zasady, co do spornej zaś wysokości
żądania – zarządzić bądź dalszą rozprawę, bądź jej odroczenie. Nawet jednak
w razie zarządzenia dalszej rozprawy wyrok co do wysokości żądania, jak również
rozstrzygnięcie co do kosztów mogą zapaść dopiero po uprawomocnieniu się wyroku
wstępnego.
5) Wyrok wstępny ma charakter wyroku ustalającego i prejudykatu w ramach procesu
o zasądzenie świadczenia. Nie ma on znaczenia samoistnego o tyle, że nie może on
funkcjonować w obrocie jako wyrok ustalający, jeśli nie doszło do wydania wyroku
końcowego. Może on również stracić swoje znaczenie w dalszym postępowaniu na
skutek zmiany okoliczności sprawy. Wyrok wstępny jest wyrokiem samodzielnym
w takim znaczeniu, że podlega odrębnemu zaskarżeniu apelacją i ewentualnie skargą
kasacyjną.
6) Wyrok wstępny może mieć tylko treść pozytywną. W razie bowiem negatywnego
rozstrzygnięcia o zasadzie żądania powinien zapaść wyrok końcowy oddalający powództwo
(wyrok SN z 19 października 1966 r., I CR 333/66, LEX 6061).
7) Zasadniczo do wydania wyroku wstępnego niezbędna jest sporność zarówno zasady
odpowiedzialności, jak i wysokości żądania. Z art. 318 par. 1 k.p.c. wynika, że nie
jest dopuszczalne wydanie wyroku wstępnego, jeśli sporna jest tylko zasada odpo96
Materiały szkoleniowe OIRP Warszawa
wiedzialności, a nie zachodzi spór co do wysokości żądania. Jest natomiast dopuszczalne
wydanie wyroku wstępnego (ale na ogół niecelowe) w przypadku, gdy zasada
odpowiedzialności nie budzi wątpliwości, a sporna jest wysokość roszczenia.
8) Rozstrzygnięcie zawarte w wyroku wstępnym powinno dotyczyć zasady odpowiedzialności,
nie zaś kwestii słuszności zarzutu potrącenia bądź samej tylko legitymacji
procesowej (co do zarzutu potrącenia – wyrok SN z 29 października 1997 r., II CKN
365/97, OSNC 98/4/66). W wyroku z 28 czerwca 1982 r. (IV CR 230/82, OSNC 83/2–
3/42) SN wyjaśnił, że w wyroku wstępnym sąd powinien przesądzić o konkretnym
prawie lub stosunku prawnym. W takim wyroku nie można natomiast rozstrzygać
tylko o kwestii legitymacji procesowej czynnej lub biernej. Termin „zasada” w rozumieniu
art. 318 par. 1 k.p.c. odnosi się do strony przedmiotowej, a nie podmiotowej
procesu. W wyroku z 7 maja 2008 r. (II CSK 12/08, LEX 420379) SN wskazał jednak,
że teza, według której termin „zasada” w rozumieniu art. 318 par. 1 k.p.c. odnosi się
do strony przedmiotowej, a nie podmiotowej procesu, jest pewnym uproszczeniem,
nie można bowiem przesądzić o konkretnym stosunku prawnym bez indywidualizacji
powiązanych nim podmiotów. Do sfery zasady ustalanej wyrokiem wstępnym należą
wszystkie przesłanki merytoryczne, w tym także dotyczące podmiotów. W wyroku
wstępnym sąd powinien rozstrzygnąć kwestię legitymacji procesowej czynnej
lub biernej, ale nie może na tym poprzestać.
9) W postępowaniu nieprocesowym istnieją dwa rodzaje postanowień wstępnych.
Pierwsza grupa obejmuje te, co do których istnieje możliwość ich wydania wprost
z przepisów regulujących postępowanie nieprocesowe (np. art. 618 k.p.c., art. 688
k.p.c. w związku z art. 618 k.p.c., art. 567 par. 3 k.p.c. w związku z art. 688 k.p.c.
i art. 618 k.p.c.). Druga grupa dotyczy możliwości wydania postanowienia wstępnego
przy odpowiednim zastosowaniu art. 318 k.p.c. przez art. 13 par. 2 k.p.c.
10) Postanowienie wstępne w postępowaniu nieprocesowym może mieć zarówno treść
pozytywną, jak i negatywną. Postanowienia te dotyczą np. uzgodnienia treści księgi
wieczystej czy zasiedzenia między uczestnikami postępowania o zniesienie współwłasności.
11) Zgodnie z art. 317 k.p.c., sąd może wydać wyrok częściowy, jeżeli nadaje się do rozstrzygnięcia
tylko część żądania lub niektóre z żądań pozwu; to samo dotyczy powództwa
wzajemnego. Na tej samej podstawie sąd może wydać wyrok częściowy,
rozstrzygając o całości żądania powództwa głównego lub wzajemnego. W przytoczonym
przepisie chodzi wyłącznie o kumulację przedmiotową. Artykuł 317 k.p.c.
nie przewiduje możliwości wydania wyroku częściowego pod względem podmiotowym.
Wyrok wydany między jedną ze stron a jednym ze współuczestników po stronie
przeciwnej ma charakter wyroku końcowego między tymi osobami, w którym
rozstrzyga się o kosztach procesu.
12) W sytuacji wydania wyroku częściowego w sprawie o daną część świadczenia wynikającego
z tego samego stosunku prawnego, z którego wynika część świadczenia
uwzględniona w wydanym już prawomocnym wyroku częściowym, sąd nie może
w niezmienionych okolicznościach orzec odmiennie o zasadzie odpowiedzialności
pozwanego (uchwała SN z 29 marca 1994 r., III CZP 29/94, LEX 84472).
13) Każdy z wyroków częściowych jest samodzielnym wyrokiem, od którego przysługuje
apelacja (ewentualnie skarga kasacyjna), jednak w wyroku częściowym nie rozstrzyga
się o kosztach postępowania.
Manowska M.: Wybrane zagadnienia z zakresu procedury cywilnej 97
14) Wyrok częściowy nie może być wydany, jeżeli rozstrzygnięcie w sprawie musi z natury
zawierać dodatkowe, określone postanowienia dotyczące kwestii związanych
z rozstrzygnięciem sprawy (np. wyrok w sprawie o rozwód).
15) Przez art. 13 par. 2 k.p.c. dopuszczalne jest wydanie postanowienia częściowego w postępowaniu
nieprocesowym, np. o dział spadku, zniesienie współwłasności, podział
majątku wspólnego.
16) Wydanie wyroku końcowego jest zasadą. Rozstrzyga on sprawę kompleksowo i ostatecznie.
Wyrok końcowy powinien zawierać rozstrzygnięcie o kosztach procesu.
17) Wyrok łączny dotyczy sytuacji określonej w art. 219 k.p.c. wówczas, gdy połączono
dwie (lub więcej spraw) nie tylko wspólnego rozpoznania, lecz także rozstrzygnięcia.
18) Wyrok uzupełniający powinien być wydany w sytuacji określonej w art. 351 k.p.c.
Zgodnie z art. 351 par. 1 k.p.c., strona może w ciągu dwóch tygodni od ogłoszenia
wyroku, a gdy doręczenie wyroku następuje z urzędu – od jego doręczenia, zgłosić
wniosek o uzupełnienie wyroku, jeżeli sąd nie orzekł o całości żądania, o natychmiastowej
wykonalności albo nie zamieścił w wyroku dodatkowego orzeczenia, które
według przepisów ustawy powinien był zamieścić z urzędu. Według art. 351 par. 1
k.p.c. orzeczenie uzupełniające wyrok zapada w postaci wyroku, chyba że uzupełnienie
dotyczy wyłącznie kosztów lub natychmiastowej wykonalności. Oddalenie
wniosku o uzupełnienie wyroku (gdy nie zachodzi w ogóle potrzeba uzupełnienia)
następuje w formie postanowienia. Jeśli natomiast w wyniku rozpoznania wniosku
okaże się, że powództwo nie jest zasadne, powinien zostać wydany wyrok oddalający
powództwo.
19) Jeśli strona w ustawowym terminie nie wystąpi z wnioskiem o uzupełnienie wyroku,
może wytoczyć nowe powództwo o część pominiętą.
20) Złożenie wniosku o uzupełnienie terminu nie ma wpływu na bieg terminu do wniesienia
apelacji (art. 353 k.p.c.). Reguła ta dotyczy jednak wyroku, w którym rozstrzygnięto
o części żądania, nie zaś wyroku uzupełniającego.
21) Podział wyroków ze względu na zachowanie się pozwanego:
– wyroki kontradyktoryjne,
– wyroki zaoczne,
– wyroki z uznania.
3. Sprostowanie i wykładnia wyroku
1) Możliwość sprostowania wyroku przewiduje art. 350 k.p.c. Do sprostowania może
dojść zarówno na wniosek, jak i z urzędu – w czasie nieograniczonym. Sprostowanie
przy tym może dotyczyć nie tylko samego rozstrzygnięcia, lecz także uzasadnienia
wyroku (postanowienie SN z 23 kwietnia 1976 r., I PO 9/76, OSNC 76/12/270). Nie
jest objęty instytucją określoną w art. 350 k.p.c. odpis wyroku (postanowienie SN
z 27 października 1998 r., I PZ 37/98, OSNP 99/22/725).
2) Sprostowanie dotyczy wyłącznie oczywistych omyłek – niedokładności, błędów pisarskich
bądź rachunkowych. Nie może zmierzać do merytorycznej zmiany orzeczenia.
3) Co do zasady nie podlegają sprostowaniu omyłki wywołane przez stronę. Przyjmuje się
jednak, że sprostowanie błędnie podanego imienia bądź nazwiska strony jest dopuszczalne,
jeśli jest niewątpliwe, że strona, która brała udział w postępowaniu, nosi rzeczywiście
inne imię bądź nazwisko i jeśli sprostowanie nie prowadzi w rzeczywistości
98 Materiały szkoleniowe OIRP Warszawa
do zmiany podmiotowej procesu. Dopuszczalne jest również uściślenie oznaczenia
strony (wyroki SN z 22 czerwca 2006 r., V CSK 139/06, LEX 196953; z 18 czerwca
1998 r., II CKN 817/97, OSNC 99/1/16; postanowienia SN z 11 sierpnia 2005 r., V
CK 758/04, LEX 365063; z 10 grudnia 2001 r., I PZ 93/01, OSNP 03/24/597; z 29 października
1982 r., II CZ 122/82, LEX 8479).
4) Zgodnie z art. 352 k.p.c. sąd, który wydał wyrok, rozstrzyga postanowieniem wątpliwości
co do jego treści. Możliwość wykładni obejmuje zarówno treść samego wyroku,
jak i jego uzasadnienie (postanowienia SN z 30 kwietnia 1970 r., II CZ 32/70,
LEX 6727; z 15 stycznia 2001 r., I PZ 29/00, OSNP 02/17/413). Może ona zostać dokonana
na wniosek oraz z urzędu (postanowienie SN z 3 czerwca 1966 r., II CZ 75/66,
OSNC 1967/2/29).
5) Konieczność dokonania wykładni jest wynikiem albo wadliwego, nie dość precyzyjnego
sformułowania wyroku, albo wadliwego jego rozumienia przez stronę, albo też
rezultatem sprzecznych stanowisk stron w zakresie treści tytułu. Chodzi o sytuację,
gdy treść wyroku jest sformułowana w sposób niejasny, który może budzić wątpliwości
co do samego rozstrzygnięcia, zakresu powstałej powagi rzeczy osądzonej, a także
na tle jego wykonania lub oceny jego skuteczności (postanowienie SN z 3 lipca
2003 r., I CZ 17/03, M. Spół. 04/2/36). Wniosek o wykładnię nie może zmierzać do
wyjaśnienia zawartych w uzasadnieniu orzeczenia wyrażeń prawniczych i znaczenia
słów ani do polemiki ze stanowiskiem sądu i wskazaniami co do dalszego postępowania
(postanowienie SN z 8 stycznia 1998 r., III AO 25/97, OSNP 99/4/151).
Wykładnia wyroku nie może również prowadzić do nowego rozstrzygnięcia ani do
uzupełnienia poprzedniego rozstrzygnięcia (postanowienie SN z 10 października
1978 r., IV CR 144/78, LEX 8137).
4. Skutki związane z wydaniem orzeczeń
1) Podstawowym skutkiem wydania orzeczenia sądu jest jego moc wiążąca. Związanie
sądu orzeczeniem oznacza, że sąd, który je wydał, zasadniczo nie może sam bezpośrednio
go zmienić bądź uchylić. Moc wiążąca może mieć charakter bezwzględny
albo względny. Związanie względne ma miejsce wówczas, gdy ustawa przewiduje
wyjątkowo sytuacje, w których sąd może zmienić lub uchylić wydane orzeczenie po
zaistnieniu określonych okoliczności.
2) Sąd jest związany wyrokiem od chwili jego ogłoszenia (art. 332 par. 1 k.p.c.). W przypadku
wyroku zaocznego wydanego na posiedzeniu niejawnym oraz wyroku kontradyktoryjnego
wydanego na posiedzeniu niejawnym związanie sądu następuje
z momentem podpisania orzeczenia (art. 341 k.p.c., art. 47919 par. 1 k.p.c.). To samo
dotyczy nakazów zapłaty (art. 3532 k.p.c.).
3) Wyjątki od zasady związania sądu wyrokiem przewidują: art. 332 par. 2, art. 3431
k.p.c., art. 4921 k.p.c., art. 5021 k.p.c.
4) Moc wiążąca postanowień rozstrzygających co do istoty wydanych w postępowaniu
nieprocesowym zasadniczo przedstawia się tak jak moc wiążąca wyroków (art. 13
par. 2 k.p.c.). Jednakże odstępstwo od związania sądu wydanym orzeczeniem w postępowaniu
nieprocesowym ma szerszy zakres (np. art. 523 k.p.c., art. 577 k.p.c.).
5) Zgodnie z art. 358 k.p.c., postanowienie wydane na posiedzeniu niejawnym wiąże sąd
od chwili, w której zostało podpisane wraz z uzasadnieniem, jeżeli sąd postanowienia
nie uzasadnia, od chwili podpisania sentencji. Wobec postanowień, które podlegały
ogłoszeniu, stosuje się odpowiednio przepisy o wyrokach (art. 361 k.p.c.).
Manowska M.: Wybrane zagadnienia z zakresu procedury cywilnej 99
6) Zakres związania sądu wydanym postanowieniem w kwestiach formalnych jest węższy
niż w przypadku wyroków. Przedstawia się on trzystopniowo:
– art. 240 par. 1 k.p.c. – sąd nie jest związany swym postanowieniem dowodowym
i może je stosownie do okoliczności uchylić lub zmienić,
– art. 359 k.p.c. – postanowienia niekończące postępowania w sprawie mogą być
uchylane lub zmieniane wskutek zmiany okoliczności sprawy, chociażby były zaskarżone,
a nawet prawomocne. Postanowienia te mogą być zmieniane i uchylane
także wówczas, gdy zostały wydane na podstawie aktu normatywnego uznanego
przez Trybunał Konstytucyjny za niezgodny z konstytucją, ratyfikowaną umową
międzynarodową lub z ustawą,
– art. 395 par. 2 k.p.c. – jeżeli zażalenie zarzuca nieważność postępowania lub jest
oczywiście uzasadnione, sąd, który wydał zaskarżone postanowienie, może na
posiedzeniu niejawnym, nie przesyłając akt sądowi drugiej instancji, uchylić zaskarżone
postanowienie i w miarę potrzeby sprawę rozpoznać na nowo; powołany
przepis dotyczy wszystkich zaskarżalnych postanowień, również kończących
postępowanie w sprawie.
7) Zwykle skuteczność i wykonalność orzeczeń sądu jest związana z jego prawomocnością.
Wyjątki zostały określone w przepisach szczególnych, np. art. 578 k.p.c., art. 492
k.p.c., art. 47919a k.p.c., art. 360 k.p.c.
5. Skutki wyroku prawomocnego
1) Do skutków prawomocnego wyroku należą:
– niezaskarżalność, określana jako prawomocność formalna,
– prawomocność materialna w ujęciu pozytywnym i negatywnym,
– skuteczność,
– wykonalność.
2) Prawomocność formalna to niezaskarżalność orzeczenia w drodze środków odwoławczych
i środków zaskarżenia. Zgodnie z art. 361 par. 1 k.p.c., orzeczenie jest niezaskarżalne,
gdy:
– od danego orzeczenia nie przysługuje w ogóle żaden środek zaskarżenia (staje się
prawomocne z chwilą wydania),
– strona nie skorzystała z przysługującego jej środka zaskarżenia (orzeczenie staje
się prawomocne po upływie terminu do jego zaskarżenia),
– zaskarżono dane orzeczenie, ale środek zaskarżenia nie został uwzględniony
bądź podlegał odrzuceniu (prawomocne z chwilą wydania orzeczenia przez sąd
drugiej instancji, chyba że od tego orzeczenia przysługuje zażalenie do Sądu
Najwyższego, a w wypadku gdy środek zaskarżenia został odrzucony przez sąd
pierwszej instancji – także z upływem terminu do zaskarżenia postanowienia
sądu pierwszej instancji).
3) Od zasady wyrażonej w art. 363 par. 1 k.p.c. wskazano wyjątki w art. 363 par. 2 k.p.c.
Chodzi w nim o postanowienia poprzedzające wydanie wyroku, które według przepisów
k.p.c. nie ulegały oddzielnemu zaskarżeniu, ale można wnosić o ich rozpoznanie
przez sąd drugiej instancji na podstawie art. 380 k.p.c., jak również o sytuację
określoną w art. 378 par. 2 k.p.c.
4) Prawomocność materialną w aspekcie pozytywnym reguluje art. 365 k.p.c. Zgodnie
z nim, orzeczenie prawomocne wiąże nie tylko strony i sąd, który je wydał, lecz także
inne sądy oraz inne organy państwowe i organy administracji publicznej, a w wypad100
Materiały szkoleniowe OIRP Warszawa
kach w ustawie przewidzianych także inne osoby. Moc wiążąca orzeczeń dotyczy nie
tylko orzeczeń merytorycznych, lecz także postanowień w kwestiach formalnych.
5) Rozszerzona moc wiążąca wynika np. z art. 435 k.p.c., art. 458 par. 1 k.p.c., art. 47943
k.p.c., art. 38 par. 6 Prawa spółdzielczego.
6) W orzecznictwie i doktrynie sporne jest, czy prawomocność materialna w sensie pozytywnym
odpowiada swoim zakresem prawomocności materialnej w sensie negatywnym
(powadze rzeczy osądzonej). Inaczej rzecz ujmując, czy w przypadku gdy
wyrok jest wyposażony w rozszerzoną moc wiążącą, to jednocześnie zakreśla rozszerzone
granice powagi rzeczy osądzonej. W takim przypadku kolejny pozew podlegałby
odrzuceniu na podstawie art. 199 par. 1 pkt 2 k.p.c., nawet jeśli zostałby wniesiony
przez podmiot, który nie był stroną poprzedniego postępowania, ale który jest objęty
mocą wiążącą wyroku wydanego w tym poprzednim postępowaniu (zobacz na
ten temat wyrok SN z 28 czerwca 2007 r., IV CSK 110/07, LEX 488981; uchwała SN
z 7 października 2008 r., III CZP 80/08, LEX 458124; uchwała SN z 7 października
2008 r., III CZP 89/08, LEX 453643; uchwała SN z 19 grudnia 2003 r., III CZP 95/03,
OSNC 95/03, OSNC 05/2/25.).
7) Prawomocność materialna w aspekcie negatywnym, czyli powaga rzeczy osądzonej
(art. 366 k.p.c.), obejmuje wyłącznie merytoryczne orzeczenia sądu. Zgodnie
z art. 366 k.p.c., wyrok prawomocny ma powagę rzeczy osądzonej tylko co do tego,
co w związku z podstawą sporu stanowiło przedmiot rozstrzygnięcia, a ponadto tylko
między tymi samymi stronami.
8) Powaga rzeczy osądzonej obejmuje w zasadzie tylko strony procesu i to niezależnie
od tego, czy w następnym procesie występują w tych samych rolach procesowych.
Pod pojęciem strony procesowej należy rozumieć również następcę prawnego strony
procesowej na zasadzie sukcesji uniwersalnej i singularnej. Sporne natomiast jest,
czy stroną w rozumieniu art. 366 k.p.c. są współuczestnicy procesowi jednolici (za
wyjątkiem koniecznych) albo interwenienci uboczni samoistni.
9) O tożsamości roszczeń można mówić wówczas, gdy identyczny jest nie tylko przedmiot,
lecz także podstawa sporu. Dla tożsamości podstawy sporu niezbędna jest
natomiast tożsamość podstawy faktycznej i prawnej roszczenia (postanowienia SN
z 9 czerwca 1971 r., II CZ 59/71, OSN 71/12/226; z 22 kwietnia 1967 r., I CR 570/66,
OSP 68/7–8/158; wyroki SN z 29 marca 2006 r., II PK 163/05, OSNP 07/5–6/71;
z 13 kwietnia 2007 r., I CSK 479/06, LEX 253401). Powaga rzeczy osądzonej dotyczy
również sytuacji, gdy żądania obu pozwów nie są identyczne, ale są oparte na tej samej
podstawie i zmierzają do tego samego celu.
10) Z powagi rzeczy osądzonej korzysta jedynie sentencja wyroku, a jego motywy tylko
w takich granicach, w jakich stanowią konieczne uzupełnienie rozstrzygnięcia, niezbędne
dla wyjaśnienia jego zakresu (wyroki SN z 15 marca 2002 r., II CKN 1425/00,
LEX 53284; z 13 października 2005 r., I CK 217/05, LEX 187004).
11) Przesłanki powodujące zgaśnięcie powagi rzeczy osądzonej (causa superveniens):
– obalenie prawomocnego orzeczenia wyposażonego w moc rzeczy osądzonej (np.
na skutek wniesienia skargi kasacyjnej, skargi o wznowienie postępowania, złożenia
skutecznego wniosku o przywrócenie terminu do wniesienia środka zaskarżenia),
– zdarzenia, które występują w toku postępowania egzekucyjnego (np. art. 840-
843 k.p.c.),
Manowska M.: Wybrane zagadnienia z zakresu procedury cywilnej 101
– ubezskutecznienie prawomocnego orzeczenia na skutek wydania innego, późniejszego
orzeczenia (np. pierwotne oddalenie powództwa jako przedwczesnego,
a uwzględnienie go w kolejnym procesie, już po nadejściu terminu spełnienia
świadczenia),
– wypadki, w których nowe okoliczności nie zostały jeszcze stwierdzone innym,
nowym prawomocnym orzeczeniem, lecz wymagają ustalenia przez sąd w danym
procesie, w którym bada się zarzut rzeczy osądzonej; mimo bowiem identyczności
stron i dochodzonego roszczenia stan rzeczy osądzonej nie występuje,
jeżeli uległy zmianie okoliczności, których istnienie było przyczyną oddalenia
pierwotnego powództwa (wyrok SN z 18 kwietnia 1980 r., IV CR 85/80, OSNC
80/11/214; uchwała z 8 maja 1990 r., III CZP 20/90, OSNC 91/1/6),
– szczególne sytuacje przewidziane w postępowaniu nieprocesowym (np. art. 523
k.p.c., art. 539-543 k.p.c, art. 559 k.p.c., art. 678 k.p.c., art. 679 k.p.c., art. 577
k.p.c.).
XVII
Pojęcie i podział środków zaskarżenia
1. Podział środków służących zaskarżaniu orzeczeń sądu
1) Środki służące zaskarżaniu orzeczeń sądu mogą być dzielone w różny sposób.
2) Podstawowy podział skonstruowany na podstawie art. 363 k.p.c. uwzględnia środki
odwoławcze i inne środki zaskarżenia. Ich cechą wspólną jest to, że przysługują
one od nieprawomocnych orzeczeń.
3) Środkami odwoławczymi są apelacja i zażalenie.
4) Do innych środków zaskarżenia zalicza się sprzeciw od wyroku zaocznego, sprzeciw
od nakazu zapłaty w postępowaniu upominawczym, zarzuty od nakazu zapłaty
w postępowaniu nakazowym, skargę na orzeczenie referendarza sądowego, skargę
na czynność komornika, zarzuty w postępowaniu egzekucyjnym. Do środków zaskarżenia
nie należą odwołania od decyzji organów rentowych, odwołanie od decyzji
Prezesa Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów, Prezesa Urzędu Regulacji
Energetyki, Prezesa Urzędu Komunikacji Elektronicznej oraz Prezesa Urzędu
Transportu Kolejowego. Wszczynają one postępowanie przed Sądem Ochrony
Konkurencji i Konsumentów jako sądem pierwszej instancji.
5) Do grupy środków prawnych przysługujących od prawomocnych orzeczeń sądu i pozostających
poza środkami zaskarżenia, o których mowa w art. 363 par. 1 k.p.c., należą
skarga kasacyjna, skarga o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego
orzeczenia oraz skarga o wznowienie postępowania, a także skarga o uchylenie wyroku
sądu polubownego, służąca wzruszeniu prawomocnego orzeczenia sądu arbitrażowego.
2. Pojęcie środków zaskarżenia i środków prawnych
1) Środek zaskarżenia sensu largo to każdy środek prawny przewidziany w k.p.c., przy
pomocy którego można uzyskać uchylenie lub zmianę wydanego w postępowaniu
cywilnym orzeczenia sądu, a także innej jeszcze czynności organu sądowego.
2) Zarzuty oraz sprzeciw mają charakter zaskarżenia reparacyjnego, to jest mającego
na celu zastąpienie zaskarżonego orzeczenia orzeczeniem nowym, opartym na postępowaniu
bardziej odpowiednim od dotychczasowego, mającym wyeliminować
pewne nieprawidłowości istniejące w dotychczasowym postępowaniu zakończonym
zaskarżonym orzeczeniem. Są one jednocześnie środkiem o charakterze opozycyjManowska
M.: Wybrane zagadnienia z zakresu procedury cywilnej 103
nym i restytucyjnym, gdyż umożliwiają pozwanemu, który był pozbawiony możliwości
działania, podejmowanie czynności procesowych skierowanych bezpośrednio
przeciwko żądaniu pozwu i wywołują konieczność przeprowadzenia postępowania
od początku.
3) Apelacja i zażalenie są środkami odwoławczymi o charakterze renowacyjnym. Ich
celem jest doprowadzenie do wydania nowego orzeczenia w toku takiego samego
rodzaju postępowania co dotychczasowe, a nawet bardziej uproszczonego, ale przeprowadzonego
przed sądem wyższej instancji.
4) Środki prawne przysługujące od prawomocnych orzeczeń to środki o swoistym charakterze,
których wymagania formalne, tryb wniesienia, podstawy, sposób rozpoznania
i cel, jaki strona może za ich pomocą osiągnąć, zostały określone w ustawie,
a celem takim jest, ogólnie rzecz ujmując, doprowadzenie do zniweczenia skutków
prawnych wywołanych wydanym orzeczeniem, w inny procesowy sposób niż za pomocą
środków odwoławczych bądź środków zaskarżenia.
5) W przypadku skargi kasacyjnej, skargi o wznowienie postępowania i skargi o uchylenie
wyroku sądu arbitrażowego możliwość zniweczenia skutków prawomocnego
orzeczenia sądu realizuje się przez uchylenie lub zmianę zaskarżonego orzeczenia.
W przypadku skargi o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego
orzeczenia cel ten może być osiągnięty przez uzyskanie wyroku Sądu Najwyższego
stwierdzającego niezgodność tego orzeczenia z prawem, co otwiera stronie drogę
do wystąpienia z roszczeniem odszkodowawczym przeciwko Skarbowi Państwa.
6) Skarga kasacyjna, skarga o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia
oraz skarga o uchylenie wyroku sądu polubownego są środkami prawnymi
o charakterze kontrolnym, renowacyjnym. Ich celem jest uzyskanie nowego orzeczenia
w toku takiego samego rodzaju postępowania co dotychczasowe, a nawet bardziej
uproszczonego, ale przeprowadzonego przed sądem wyższej instancji (której
szczególnym przypadkiem w stosunku do sądu arbitrażowego jest ograniczony nadzór
sądu państwowego). Skarga kasacyjna i skarga o uchylenie wyroku sądu arbitrażowego
mają przy tym charakter kasacyjny. Ich celem jest uchylenie zaskarżonego
wyroku na skutek przeprowadzonej kontroli postępowania przeprowadzonego przed
sądem, który wydał zaskarżone orzeczenie, w granicach wskazanych przez uprawnionego
podstaw. Celem i możliwym bezpośrednim skutkiem procesowym skargi
o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia nie jest wzruszenie
prawomocnego orzeczenia (wyjątek stanowi art. 42411 par. 3 k.p.c.), ale uznanie,
że orzeczenie to jest sprzeczne z prawem na skutek naruszenia prawa materialnego
bądź przepisów postępowania.
7) Skarga kasacyjna i skarga o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego
orzeczenia przysługują stronom po wyczerpaniu zwykłych środków odwoławczych,
zaś dodatkowym warunkiem wniesienia drugiej z wymienionych skarg jest to, aby
zmiana lub uchylenie zaskarżonego orzeczenia nie były możliwe w drodze innych
środków prawnych. Skarga kasacyjna jest środkiem prawnym funkcjonującym w ramach
tego samego postępowania, a w wyniku skargi o stwierdzenie niezgodności
z prawem prawomocnego orzeczenia dochodzi do kontroli postępowania w aspekcie
wyrządzenia stronie szkody przez wydanie orzeczenia.
8) Skarga o wznowienie postępowania funkcjonalnie jest związana z poprzednim postępowaniem.
Generuje jednak pod względem formalnym odrębny rodzaj postępo104
Materiały szkoleniowe OIRP Warszawa
wania, które ma na celu wyeliminować pewne nieprawidłowości, jakimi dotknięte
było postępowanie poprzednie, zakończone wydaniem zaskarżonego orzeczenia.
Istotą skargi o wznowienie postępowania jest kontynuacja (przy podstawach restytucyjnych)
bądź powtórzenie (przy przyczynach nieważności) postępowania i w zależności
od jego wyników dochodzi do oddalenia skargi albo zmiany poprzedniego
orzeczenia bądź też jego uchylenia i odrzucenia pozwu lub umorzenia postępowania.
XVIII
Apelacja
1. Wymagania apelacji jako pisma procesowego
Zgodnie z art. 368 par. 1 k.p.c., apelacja powinna czynić zadość wymaganiom przewidzianym
dla pisma procesowego.
1) Oznaczenie sądu, do którego apelacja jest skierowana, musi uwzględniać, że podmiotem
właściwym do jej rozpoznania jest sąd drugiej instancji. Brak tego oznaczenia
stanowi brak formalny apelacji. Apelacja natomiast powinna być wniesiona do
sądu, który wydał zaskarżony wyrok (art. 369 k.p.c.).
2) Termin do wniesienia apelacji jest zachowany tylko wówczas, gdy w ustawowym terminie
została ona złożona w sądzie, który wydał zaskarżony wyrok bądź (zaadresowana
do tego sądu) oddana w polskiej placówce pocztowej operatora publicznego
(art. 165 par. 2 k.p.c.).
3) W razie wysłania (złożenia) apelacji do sądu niewłaściwego, termin, o którym mowa
w art. 369 par. 1 k.p.c., będzie zachowany, jeżeli sąd ten przed upływem powyższego
terminu przekaże apelację sądowi właściwemu lub, zaadresowaną do sądu wskazanego
w art. 369 par. 1 k.p.c., odda w polskiej placówce pocztowej operatora publicznego
(postanowienia SN z 24 września 1998 r., III CKN 722/98, LEX 55397; z 14 listopada
1973 r., II CZ 183/73, OSP 74/5/97; z 12 maja 1978 r., IV CR 130/78, OSP 79/4/76;
uchwała połączonych Izb SN z 28 listopada 1987 r., III CZP 33/87, OSNC 88/6/73).
4) Jeżeli sąd niewłaściwy nie posłużył się pocztą przy przesłaniu apelacji do sądu właściwego,
to pismo wywołuje skutki prawne, gdy przed upływem terminu określonego
w art. 369 par. 1 k.p.c. pismo wpłynęło do sądu właściwego (postanowienie SN
z 29 maja 2007 r., II UZ 10/07, OSNP 08/15–16/240).
5) Ponieważ apelacja nie jest pierwszym pismem procesowym w sprawie, nie musi zawierać
oznaczenia miejsca zamieszkania bądź siedziby, ale imiona, nazwiska (nazwę)
stron, ich przedstawicieli ustawowych i pełnomocników oraz sygnaturę akt (chyba
że adres bądź siedziba uległy zmianie).
6) Zgodnie z art. 126 par. 1 pkt 2 k.p.c., kolejnym wymaganiem apelacji jest oznaczenie
rodzaju pisma procesowego. Według art. 130 par. 1 (zdanie drugie) k.p.c., mylne
oznaczenie pisma procesowego lub inne oczywiste niedokładności nie stanowią
przeszkody do nadania pismu biegu i rozpoznania go w trybie właściwym (posta106
Materiały szkoleniowe OIRP Warszawa
nowienia SN z 13 grudnia 1965 r., II PR 64/55, LEX 5913; z 27 lutego 1997 r., I PKN
40/96, OSNP 98/1/14; z 5 lutego 1998 r., I PZ 71/97, OSNP 99/4/133). Wniesienie jednak
przez profesjonalnego pełnomocnika zażalenia zamiast skargi kasacyjnej nie
jest błędnym oznaczeniem pisma procesowego, ale skorzystaniem z niewłaściwego
środka prawnego, skutkującym jego odrzuceniem (postanowienia SN z 12 grudnia
2000 r., V CZ 110/00, OSNC 01/7–8/105; z 9 marca 2000 r., V CZ 28/00, LEX 52425;
z 19 grudnia 2001 r., IV CZ 197/01, LEX 53104).
7) Zgodnie z art. 368 par. 2 k.p.c., w apelacji w sprawach o prawa majątkowe należy
oznaczyć wartość przedmiotu zaskarżenia. Wartość ta może być oznaczona na kwotę
wyższą od wartości przedmiotu sporu wskazanej w pozwie jedynie wtedy, gdy powód
rozszerzył powództwo lub sąd orzekł ponad żądanie (patrz rozdział I pkt VIII).
8) Zgodnie z art. 128 k.p.c., do pisma procesowego należy dołączyć jego odpisy i odpisy
załączników dla doręczenia ich uczestniczącym w sprawie osobom, a ponadto, jeżeli
w sądzie nie złożono załączników w oryginale, po jednym odpisie każdego załącznika
do akt sądowych. Przepis ten stosuje się w postępowaniu apelacyjnym z modyfikacją
wynikającą z art. 371 k.p.c., to znaczy odpis apelacji doręcza się jedynie stronie
przeciwnej, a nie ma takiego obowiązku w odniesieniu do podmiotu występującego
po tej samej stronie procesowej, co wnoszący apelację (wyrok SN z 24 października
2003 r., III CK 35/02, LEX 148666).
9) Odpis apelacji nie musi być podpisany przez stronę, jej przedstawiciela ustawowego
bądź pełnomocnika. Wymaganie to, zgodnie z art. 126 par. 1 pkt 4 k.p.c., jest aktualne
tylko w odniesieniu do pisma procesowego, a nie jego odpisu (stanowisko takie
wyraził SN w postanowieniach z 18 października 2002 r., V CKN 1830/00, OSNC
04/1/9; z 19 grudnia 1967 r., I CZ 111/67, OSNC 68/7/127; z 12 stycznia 1998 r., I PKN
471/97, OSNAPUS 98/24/711; z 21 kwietnia 1998 r., III CKN 235/98 – niepubl.; przeciwny
pogląd został wyrażony przez SN w postanowieniu z 27 sierpnia 1998 r., III
CZ 107/98, OSNC 99/3/52).
2. Wymagania specyficzne apelacji
1) Pierwszym elementem specyficznym apelacji jest oznaczenie wyroku, od którego
apelacja jest wniesiona ze wskazaniem, czy jest on zaskarżony w całości czy w części
i w jakiej części.
2) Kolejnym elementem specyficznym apelacji jest zwięzłe przedstawienie zarzutów.
Przy apelacji zwykłej nie jest konieczne precyzowanie podstaw, tak jak ma to miejsce
w apelacji uproszczonej, która zgodnie z art. 5059 par. 11 k.p.c. może być oparta
wyłącznie na zarzutach naruszenia prawa materialnego przez błędną jego wykładnię
lub niewłaściwe zastosowanie bądź naruszenia przepisów postępowania, jeżeli mogło
ono mieć wpływ na wynik sprawy. Pośrednio kolejna podstawa apelacji została
wskazana w art. 50511 par. 2 k.p.c., to jest późniejsze wykrycie okoliczności faktycznych
lub środków dowodowych, z których strona nie mogła skorzystać przed sądem
pierwszej instancji.
3) W postanowieniu z 30 czerwca 2006 r. (V CZ 48/06, LEX 195434) SN wskazał, że
skarżący nie ma obowiązku powołania w apelacji przepisów, które doznały naruszenia.
Wystarczy, że swój zarzut sformułuje w sposób jednoznacznie określający
jego stanowisko w kwestii budzącej jego wątpliwości. Tym m.in. różni się apelacja
od skargi kasacyjnej, a także od znanej dawnemu k.p.c. instytucji rewizji, że nie wymaga
przytoczenia tzw. podstaw, lecz jedynie zarzutów. Powołane postanowienie
Manowska M.: Wybrane zagadnienia z zakresu procedury cywilnej 107
dotyczyło profesjonalnego pełnomocnika. Ma ono jednak znaczenie w tym kontekście,
że niewskazanie podstaw apelacji nie może być przesłanką odrzucenia apelacji.
4) Najdalej idącymi zarzutami naruszenia prawa procesowego są te, które jednocześnie
stanowią przyczyny nieważności postępowania (art. 379 k.p.c.).
5) Przyczyną apelacji mogą być również inne naruszenia przepisów procesowych, które,
choć nie jest to wprost warunkiem skuteczności apelacji zwykłej, powinny mieć
w przekonaniu skarżącego wpływ na rozstrzygnięcie.
6) Warunkiem możliwości podniesienia części zarzutów procesowych jest uprzednie
zgłoszenie tzw. zastrzeżenia do protokołu rozprawy (art. 162 k.p.c.). Nie jest ono wymagane
w następujących przypadkach:
– gdy chodzi o zarzut, który sąd ma obowiązek wziąć pod uwagę z urzędu,
– gdy strona uprawdopodobni, że nie zgłosiła zastrzeżenia bez swojej winy (np.
uchybienie dotyczy błędnej oceny dowodów, co wynika dopiero z uzasadnienia
wyroku),
– gdy czynnością sądu jest postanowienie podlegające odrębnemu zaskarżeniu,
– gdy czynnością sądu jest postanowienie sądu, które wprawdzie nie podlega odrębnemu
zaskarżeniu zażaleniem, ale wiąże sąd, który je wydał (art. 359 k.p.c.)
– wyrok SN z 15 czerwca 2007 r., II CSK 96/07, LEX 347245.
Artykuł 162 k.p.c. dotyczy więc zasadniczo postanowień dowodowych, które w myśl
art. 240 par. 1 k.p.c. nie wiążą sądu.
7) Zarzut przekroczenia zasady swobodnej oceny dowodów (art. 233 par. 1 k.p.c.) może
polegać na:
– wykazaniu sprzeczności wniosków końcowych sądu z materiałem dowodowym,
– braku wszechstronnej oceny materiału dowodowego, polegającej na dokonaniu
oceny wybiórczej, pomijającej część przeprowadzonych dowodów; odmienne
stanowisko zajął SN z wyroku z 25 listopada 2003 r. (II CK 293/02, LEX 151622),
wskazując, że zaniechanie wszechstronnego rozważenia zebranego w sprawie
materiału dowodowego nie stanowi o naruszeniu art. 233 par. 1 k.p.c.,
– sformułowaniu przez sąd wniosków z naruszeniem reguł logicznego rozumowania
i formalnych schematów powiązań między podstawami wnioskowania
i wnioskami oraz sprzecznie z zasadami doświadczenia życiowego wyznaczającymi
granice dopuszczalnych wniosków i stopień prawdopodobieństwa ich występowania
w danej sytuacji,
– naruszeniu formalnych zasad postępowania dowodowego.
8) Nie stanowi naruszenia art. 233 par. 1 k.p.c. pominięcie wniosków dowodowych z powodu
prekluzji albo oddalenie wniosków dowodowych z innych przyczyn. Wówczas
skarżący powinien postawić zarzut naruszenia np. art. 47912 par. 1 k.p.c. bądź art. 217
par. 2 k.p.c. (wyrok SN z 10 czerwca 2003 r., I CKN 423/01, LEX 109450).
9) W ramach zarzutów naruszenia prawa procesowego mogą być podnoszone również
uchybienia dotyczące uznania pewnego faktu za powszechnie znany, za fakt znany
sądowi urzędowo bądź fakt domniemany (wyrok SN z 5 lutego 2002 r., II CKN
894/99, LEX 54453).
10) Zgodnie z uchwałą 7 sędziów SN z 31 stycznia 2008 r. (III CZP 49/07, OSNC 08/6/55),
sąd drugiej instancji rozpoznający sprawę na skutek apelacji nie jest związany przed108
Materiały szkoleniowe OIRP Warszawa
stawionymi w niej zarzutami dotyczącymi naruszenia prawa materialnego, wiążą go
natomiast zarzuty dotyczące naruszenia prawa procesowego; w granicach zaskarżenia
bierze jednak z urzędu pod uwagę nieważność postępowania.
11) Prawem materialnym są jedynie normy prawne wypływające ze źródeł prawa o charakterze
zamkniętym, określonym w art. 87 Konstytucji RP, a więc przepisy zawarte
w samej konstytucji, ustawach, ratyfikowanych przez Polskę umowach międzynarodowych
oraz rozporządzeniach, a także w aktach prawa miejscowego obowiązujących
na obszarze działania organów, które je ustanowiły. Zgodnie z art. 9 par. 1
Kodeksu pracy, do kategorii prawa pracy zalicza się także postanowienia układów
zbiorowych pracy i innych, opartych na ustawie porozumień zbiorowych, regulaminów
i statutów określających prawa i obowiązki stron stosunku pracy.
12) Nie są prawem materialnym przepisy statutu, ogólne warunki umów i postanowienia
umowy ani też orzeczenia sądów (wyroki SN z 5 marca 2003 r., III CKN 1064/00,
LEX 78266; z 5 lutego 2002 r., II CKN 800/99, LEX 53154; z 3 kwietnia 2001 r., I CKN
1405/98, LEX 52703; z 8 października 2004 r., V CK 70/04, LEX 146334; z 21 marca
2003 r., II CKN 1271/00, LEX 109424; z 27 lutego 2003 r., I CKN 1811/00, LEX
83832).
13) Prawo materialne może zostać naruszone przez sąd w różny sposób. Podstawowe
dwie postaci naruszenia to błędna interpretacja i niewłaściwe zastosowanie.
14) Błędna wykładnia polega na mylnym zrozumieniu treści zastosowanego przepisu,
błędnym ustaleniu ogólnych pojęć prawnych.
15) Niewłaściwe zastosowanie prawa materialnego to zakwalifikowanie ustalonego
w sprawie stanu faktycznego do zakresu niewłaściwej normy prawa materialnego,
czyli wadliwy proces subsumcji – mylne przyjęcie lub mylne zaprzeczenie związku,
jaki zachodzi między pewnymi sądami o faktach a normą prawną (wyroki SN
z 2 kwietnia 2003 r., I CKN 160/01, LEX 78813; z 18 września 2002 r., III CKN
1375/00, LEX 57222; z 8 listopada 2002 r., III CKN 2/01, LEX 75287; z 23 lutego
2006 r., II CSK 101/05, LEX 180197; postanowienie SN z 20 listopada 2002 r., II CKN
1492/00, LEX 75298).
16) Naruszenie prawa materialnego może polegać również na pominięciu określonej
normy prawnej, która powinna zostać w sprawie zastosowana, np. art. 5 k.c. (wyroki
SN z 29 listopada 2002 r., IV CKN 1527/00, LEX 18322; z 26 listopada 2002 r., V
CKN 1408/00, LEX 75338; z 8 listopada 2005 r., I CK 201/05, LEX 186831).
17) Obraza prawa materialnego w ścisłym tego słowa znaczeniu to błąd polegający na
przyjęciu, że istnieje norma prawna faktycznie nieistniejąca (np. zastosowanie przepisu,
który utracił moc na skutek wyroku Trybunału Konstytucyjnego). Odrębnym
zarzutem naruszenia prawa materialnego jest naruszenie art. 65 k.c. przez dokonanie
błędnej wykładni oświadczeń woli stron.
18) Sam zarzut naruszenia prawa materialnego nie może być skutecznie uzasadniany
próbą zwalczania ustaleń faktycznych, bowiem taka próba mogłaby ewentualnie
odnieść skutek wyłącznie w ramach naruszenia przepisów postępowania (postanowienie
SN z 24 kwietnia 2003 r., I CKN 256/01, LEX 78889; wyroki SN z 26 września
2002 r., III CKN 466/00, LEX 74408; z 19 kwietnia 2006 r., V CSK 35/06, LEX
198529). O ile bowiem wadliwość podstawy prawnej może być zarówno wynikiem
uchybienia procesowego (błędne ustalenie stanu faktycznego prowadzącego do zastosowania
wadliwej normy prawa materialnego), jak i naruszenia przepisów prawa
Manowska M.: Wybrane zagadnienia z zakresu procedury cywilnej 109
materialnego (zakwalifikowanie prawidłowo ustalonego stanu faktycznego do niewłaściwej
normy prawa materialnego), o tyle wadliwość podstawy faktycznej jest
zawsze wynikiem uchybienia procesowego (wyroki SN z 11 grudnia 2002 r., I CKN
960/00, LEX 75346; z 30 maja 2003 r., III CKN 1137/00, LEX 83838).
19) Artykuł 368 par. 1 pkt 3 k.p.c. wskazuje jako element apelacji uzasadnienie zarzutów.
Nie jest wymagane uzasadnienie apelacji jako takiej, to jest opisywanie całego
stanu faktycznego i przebiegu postępowania, jak również oświadczeń stron składanych
w jego toku.
20) Fakultatywnym elementem apelacji jest powołanie w razie potrzeby nowych faktów
i dowodów oraz wykazanie, że ich powołanie w postępowaniu przed sądem pierwszej
instancji nie było możliwe albo że potrzeba ich powołania wynikła później.
21) Brak możliwości powołania nowych faktów i dowodów przed sądem pierwszej instancji
może wynikać z przyczyn obiektywnych (nieznajomość określonych faktów
lub dowodów) oraz subiektywnych, to jest leżących po stronie samej strony, ale przez
nią niezawinionych (szczególna nieporadność, choroba).
22) Potrzeba powołania nowych faktów i dowodów może wynikać z rozwoju postępowania
dowodowego przed sądem drugiej instancji bądź z okoliczności podniesionych
w uzasadnieniu wyroku sądu pierwszej instancji. Nie stanowi jednak takiej potrzeby
ani fakt, że strona spodziewała się innej, korzystnej dla siebie oceny materiału dowodowego,
ani też sam fakt wydania niekorzystnego dla skarżącego wyroku (wyroki
SN z 7 listopada 1997 r., II CKN 446/97, OSNC 98/4/67; z 24 marca 1999 r., I PKN
640/98, OSNP 00/10/389).
23) Brak wskazania w apelacji przyczyn powołania przed sądem drugiej instancji nowych
faktów i dowodów skutkuje ich pominięciem na podstawie art. 381 k.p.c., podobnie
jak nieistnienie faktycznie tych przyczyn (wyrok SN z 7 marca 2003 r., I CKN
94/01, LEX 78899; oraz postanowienia z 18 października 2001 r., IV CKN 481/00,
LEX 52802 i z 4 października 2001 r., I CKN 365/99, LEX 52718).
24) Kolejnym elementem apelacji jest wniosek o zmianę zaskarżonego wyroku bądź jego
uchylenie z zaznaczeniem zakresu żądanej zmiany lub uchylenia.
25) Wnioski apelacji powinny zostać przedstawione dopiero po zarzutach i ich uzasadnieniu,
jak również po przedstawieniu ewentualnie nowych faktów i dowodów.
Wynika to zarówno z układu art. 368 par. 1 k.p.c. i kolejności wskazanych tam elementów,
jak i z faktu, że rodzaj złożonych wniosków jest ściśle uzależniony od rodzaju
podniesionych zarzutów.
26) W dobie obowiązywania apelacji i przy przyjęciu modelu apelacji pełnej zasadą jest,
że sąd drugiej instancji (w wypadku zasadności apelacji) powinien wydać orzeczenie
reformatoryjne, to jest zmienić zaskarżony wyrok i orzec co do istoty sprawy.
27) Do uchylenia zaskarżonego wyroku może dojść tylko w trzech przypadkach:
– gdy zachodzi nieważność postępowania, w zależności od przyczyny nieważności
(art. 379 k.p.c.) należy wyrok uchylić i pozew odrzucić bądź postępowanie umorzyć
albo też znieść postępowanie w zakresie dotkniętym nieważnością i sprawę
przekazać sądowi pierwszej instancji do ponownego rozpoznania (uchylenie
obligatoryjne),
– gdy sąd pierwszej instancji nie rozpoznał istoty sprawy, to znaczy, gdy oddalił
powództwo na tej podstawie, że stwierdził istnienie przesłanki unicestwiającej
roszczenie (brak legitymacji, przedawnienie, upływ terminu zawitego, przed110
Materiały szkoleniowe OIRP Warszawa
wczesność) i nie rozpoznał merytorycznie podstaw powództwa; może też chodzić
o pominięcie zarzutów (nierozpoznanie) zarzutów pozwanego unicestwiających
roszczenie (fakultatywne uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy
do ponownego rozpoznania),
– gdy zachodzi potrzeba przeprowadzenia postępowania dowodowego w całości,
np. sąd oddalił zasadny wniosek o wezwanie do udziału w sprawie osoby trzeciej,
która ma prawo żądać powtórzenia dowodowego w całości bądź w części
(fakultatywne uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy do ponownego
rozpoznania).
28) Formułując wniosek apelacji w sprawach, w których sąd pierwszej instancji utrzymał
w mocy bądź uchylił nakaz zapłaty wydany w postępowaniu nakazowym albo wyrok
zaoczny, należy odnieść się do bytu prawnego tego nakazu zapłaty czy też wyroku
zaocznego, wnosząc np. o zmianę zaskarżonego wyroku przez utrzymanie nakazu
zapłaty w mocy, o zmianę zaskarżonego wyroku przez uchylenie wyroku zaocznego
i oddalenie powództwa.
3. Stosowanie w postępowaniu apelacyjnym art. 380 k.p.c.
1) Zgodnie z art. 380 k.p.c., sąd drugiej instancji, na wniosek strony, rozpoznaje również
te postanowienia sądu pierwszej instancji, które nie podlegają zaskarżeniu w drodze
zażalenia, a miały wpływ na rozstrzygnięcie sprawy.
2) Artykuł 380 k.p.c. nie stanowi sposobu zaskarżenia postanowienia, które według
przepisów k.p.c. nie jest zaskarżalne. Stanowi on instytucję umożliwiającą uwzględnienie
przez sąd drugiej instancji negatywnych skutków będących następstwem uchybień
przy wydawaniu orzeczenia „wpadkowego”, przy czym uchybienia te stanowią
podstawę zaskarżenia wyroku lub postanowienia kończącego postępowanie w sprawie.
Artykuł 380 k.p.c. służy przede wszystkim konkretyzacji oraz lepszemu uzasadnieniu
podstawy zaskarżenia orzeczenia kończącego postępowanie w sprawie. Sąd
drugiej instancji nie wydaje zatem odrębnego orzeczenia co do tego postanowienia,
a jego rozpoznanie znajduje odzwierciedlenie jedynie w uzasadnieniu orzeczenia kończącego
postępowanie odwoławcze (uchwała SN z 16 listopada 2004 r., III CZP 62/04,
OSNC 05/11/181; uchwała 7 sędziów SN z 31 maja 2000 r., III ZP 1/00, OSNC 01/1/1;
postanowienia SN z 21 listopada 2001 r., I CZ 165/01, OSNC 02/7–8/102; z 8 marca
2000 r., I CZ 259/99, Biuletyn SN 00/7, s. 8; z 12 marca 2003 r., III CZ 16/03 – niepubl.;
z 28 kwietnia 2004 r., III CZ 22/04 – niepubl.; w wyrokach z 9 czerwca 1998 r.,
II CKN 806/97 – niepubl.; z 19 grudnia 1973 r., II CR 827/73, OSPiKA 74/12/260;
odmiennie SN w postanowieniach z 17 stycznia 2006 r., I UZ 40/05, OSNP 07/3–
4/57; z 17 maja 2002 r., I CZ 31/02, LEX 55094; z 16 grudnia 2005 r., II PZ 47/05,
SNP 06/23–24/360, w których uznał, że w razie uwzględnienia apelacji (zażalenia)
wymaga uchylenia bądź zmiany tego postanowienia).
4. Granice apelacji
1. Zgodnie z art. 378 k.p.c., sąd drugiej instancji rozpoznaje sprawę w granicach apelacji;
w granicach zaskarżenia bierze jednak z urzędu pod uwagę nieważność postępowania.
W granicach zaskarżenia sąd drugiej instancji może z urzędu rozpoznać
sprawę także na rzecz współuczestników, którzy wyroku nie zaskarżyli, gdy będące
przedmiotem zaskarżenia prawa lub obowiązki są dla nich wspólne.
2. W orzecznictwie SN ukształtowały się dwa poglądy odnośnie do granic rozpoznania
apelacji. Zgodnie z jednym z nich, sąd drugiej instancji rozpoznaje apelację
Manowska M.: Wybrane zagadnienia z zakresu procedury cywilnej 111
w granicach apelacji, a granice apelacji wyznaczają zarzuty i wnioski. Od reguły tej
przewidziano odstępstwa jedynie w art. 378 par. 1 i 2 k.p.c. Dlatego po upływie terminu
do wniesienia apelacji nie jest dopuszczalna zmiana przedstawionych w niej
zarzutów (wyroki SN z 22 stycznia 2002 r., V CKN 650/00, LEX 54335; z 1 grudnia
2000 r., V CKN 153/00, OSP 02/5/62; z 14 lipca 2004 r., IV CK 544/03, M. Prawn.
2004/16/727). Według drugiego poglądu podniesione w apelacji zarzuty nie wyznaczają
granic apelacji. Podobnie jak wnioski apelacji podlegają one tylko rozważeniu
przez sąd drugiej instancji, przy czym sąd ten powinien wziąć pod uwagę, w granicach
zaskarżenia, wszystkie stwierdzone naruszenia prawa materialnego popełnione
przez sąd pierwszej instancji, niezależnie od tego, czy zostały wytknięte w apelacji
(wyroki SN z 20 listopada 2002 r., V CK 1396/00, LEX 75297; z 24 kwietnia 1997 r.,
II CKN 125/97, OSNC 97/11/172; z 13 kwietnia 2000 r., III CKN 812/98, OSNC
00/10/193; z 27 kwietnia 2000 r., I CKN 648/98, LEX 50867; z 15 maja 2001 r., I CKN
648/98, LEX 52667; z 27 kwietnia 2000 r., I CKN 648/98, LEX 50867; postanowienie
SN z 4 października 2002 r., III CZP 62/02, Biul. SN 03/3/14).
3. Drugi z przedstawionych wyżej poglądów podzielił SN w uchwale 7 sędziów SN
z 31 stycznia 2008 r. (III CZP 49/07, OSNC 08/6/55), stwierdzając w niej, że sąd drugiej
instancji rozpoznający sprawę na skutek apelacji nie jest związany przedstawionymi
w niej zarzutami dotyczącymi naruszenia prawa materialnego, wiążą go
natomiast zarzuty dotyczące naruszenia prawa procesowego; w granicach zaskarżenia
bierze jednak z urzędu pod uwagę nieważność postępowania.
XIX
Zażalenie
1. Pojęcie zażalenia
1) Zażalenie jest środkiem odwoławczym służącym do zaskarżania postanowień sądu
pierwszej lub drugiej instancji wydanych w kwestiach formalnych (nierozstrzygających
co do istoty sprawy) oraz zarządzeń przewodniczącego.
2) Zażalenie przysługuje przede wszystkim na postanowienia sądu pierwszej instancji
kończące postępowanie w sprawie jako pewną całość. Są to postanowienia, które
zamykają stronie drogę do wydania rozstrzygnięcia merytorycznego, a jednocześnie
po ich wydaniu sąd jest zwolniony z dalszego podejmowania czynności procesowych,
np. postanowienie o odrzuceniu pozwu, apelacji.
3) Zażalenie przysługuje także na postanowienia sądu pierwszej instancji i zarządzenia
przewodniczącego enumeratywnie wymienione w art. 394 par. 1 k.p.c.
4) Zażalenie przysługuje również na postanowienia wymienione w przepisach szczególnych,
np. art. 510 par. 1 k.p.c., art. 50520 par. 4 k.p.c., art. 7957 k.p.c., art. 7959 k.p.c.,
art. 741 k.p.c., art. 768 k.p.c.).
5) Kwestie zażalenia do Sądu Najwyższego reguluje art. 3941 k.p.c. Zawiera on trzy
grupy postanowień sądu drugiej instancji, na które przysługuje zażalenie do Sądu
Najwyższego.
6) Po pierwsze, są to postanowienia odrzucające skargę kasacyjną oraz skargę o stwierdzenie
niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia, niezależnie od tego, czy
w danej sprawie przysługiwałaby skarga kasacyjna. W postanowieniu z 17 czerwca
2005 r. (III CZ 49/05, Wokanda 05/9/6) SN stwierdził, że również na postanowienie
sądu pierwszej instancji odrzucające skargę o stwierdzenie niezgodności z prawem
prawomocnego orzeczenia przysługuje zażalenie do Sądu Najwyższego.
7) Po drugie, zażalenie do Sądu Najwyższego przysługuje na postanowienie sądu drugiej
instancji co do kosztów procesu, które nie były przedmiotem rozstrzygnięcia
sądu pierwszej instancji.
8) Po trzecie, zażalenie do Sądu Najwyższego przysługuje na postanowienia sądu drugiej
instancji, które:
– są postanowieniami kończącymi postępowanie w sprawie, w której przysługuje
skarga kasacyjna, np. odrzucenie apelacji,
Manowska M.: Wybrane zagadnienia z zakresu procedury cywilnej 113
– nie są postanowieniami formalnymi, od których przysługuje skarga kasacyjna
(art. 3981 par. 1, art. 5191 par. 1 i 2 k.p.c.), a więc nie są postanowieniami w przedmiocie
odrzucenia pozwu, odrzucenia wniosku w sprawach wymienionych
w art. 5191 par. 1 i 2 k.p.c. albo umorzenia postępowania kończących postępowanie
w sprawie,
– nie są postanowieniami wydanymi przez sąd drugiej instancji wydanymi w wyniku
rozpoznania zażalenia na postanowienie sądu pierwszej instancji (takim
postanowieniem jest np. postanowienie oddalające zażalenie na odrzucenie apelacji
w sprawie kasacyjnej).
9) Zażalenie jest środkiem względnie dewolutywnym, gdyż zgodnie z art. 395 par. 2
k.p.c., jeżeli zarzuca ono nieważność postępowania lub jest oczywiście uzasadnione,
sąd, który wydał zaskarżone postanowienie, może na posiedzeniu niejawnym, nie
przesyłając akt sądowi drugiej instancji, uchylić zaskarżone postanowienie i w miarę
potrzeby sprawę rozpoznać na nowo. Od ponownie wydanego postanowienia
przysługują środki odwoławcze na zasadach ogólnych. Przepis ten stosuje się odpowiednio
do zażalenia służącego do Sądu Najwyższego na postanowienie sądu drugiej
instancji – art. 3941 par. 3 k.p.c. (wyrok SN z 14 listopada 2001 r., II CZ 76/01,
OSNC 2002/7–8/100).
10) Zażalenie jest oczywiście uzasadnione w rozumieniu art. 395 par. 2 k.p.c. wtedy, gdy
wadliwość (czy to z przyczyn formalnych, czy merytorycznych) zaskarżonego postanowienia
jest zauważalna bez potrzeby dokonywania jego głębszej analizy (postanowienie
SN z 20 maja 1999 r., II UZ 58/99, OSNP 00/15/602).
2. Wymagania formalne zażalenia
1) Zgodnie z art. 394 par. 3 k.p.c., zażalenie powinno czynić zadość wymaganiom pisma
procesowego oraz zawierać wskazanie zaskarżonego postanowienia i wniosek
o jego zmianę lub uchylenie, jak również zwięzłe uzasadnienie zażalenia ze wskazaniem
w miarę potrzeby nowych faktów i dowodów. Powołany przepis stosuje się również
do zażalenia przysługującego do Sądu Najwyższego (art. 3941 par. 3 k.p.c.).
2) Wobec szczególnej regulacji dotyczącej wymagań formalnych dla zażalenia nie stosuje
się w tym zakresie odesłania zawartego w art. 397 par. 2 k.p.c. Nie jest zatem
konieczne precyzowanie w zażaleniu odrębnych zarzutów (tak jak ma to miejsce
w apelacji). Wystarczające jest ogólne uzasadnienie zażalenia, w ramach którego
wskazywane są uchybienia sądu, który wydał zaskarżone postanowienie.
3) W przypadku postanowienia obowiązek określenia wartości przedmiotu zaskarżenia
w pełni podlega dyspozycji art. 1261 k.p.c., wobec braku szczególnego unormowania.
4) Dodatkowym wymaganiem zażalenia do SN jest jego sporządzenie i wniesienie przez
profesjonalnego pełnomocnika, według reguł określonych w art. 871 k.p.c. pod rygorem
odrzucenia tego środka zaskarżenia (postanowienie SN z 15 grudnia 2005 r.,
I PZ 22/05, OSNP 2006/21–22/330).
5) Zażalenie powinno zostać wniesione w terminie tygodnia od dnia:
a) doręczenia stronie odpisu zaskarżalnego postanowienia wraz z uzasadnieniem,
wydanego na posiedzeniu niejawnym (art. 394 par. 2 k.p.c. w związku z art. 357
par. 2 k.p.c.),
114 Materiały szkoleniowe OIRP Warszawa
b) ogłoszenia zaskarżalnego postanowienia na posiedzeniu jawnym, jeżeli strona
nie zażądała w terminie tygodniowym doręczenia jej tego postanowienia wraz
z uzasadnieniem (art. 394 par. 2 k.p.c. w związku z art. 357 par. 1 k.p.c.),
c) doręczenia stronie na jej wniosek odpisu postanowienia wraz z uzasadnieniem,
ogłoszonego na posiedzeniu jawnym (art. 394 par. 2 k.p.c. w związku z art. 357
par. 2 k.p.c.).
6) Termin tygodniowy do wniesienia zażalenia powinien być zachowany także wówczas,
gdy zaskarżone postanowienie zostało zamieszczone w wyroku. O rodzaju
środka zaskarżenia i związanych z nim wymaganiach oraz przesłankach dopuszczalności
decyduje bowiem nie forma zaskarżonego orzeczenia, ale materia, która
została rozstrzygnięta tym orzeczeniem (uchwała 7 sędziów SN z 26 lutego 1968 r.,
III PZP 44/67, OSNC 68/8–9/130, uchwała połączonych Izb SN z 6 marca 1972 r., III
CZP 27/71, OSNC 73/1/1; uchwała z 11 października 1995 r., III CZP 138/95, OSNC
96/2/20; postanowienie SN z 15 lutego 2000 r., III CKN 1141/99, LEX 51574).
XX
Skarga kasacyjna
1. Dopuszczalność skargi kasacyjnej
1) Zasadą obowiązującą w procesie cywilnym jest przysługiwanie prawa do wniesienia
skargi kasacyjnej. Wyjątki zostały określone w przepisach szczególnych. W postępowaniu
nieprocesowym w art. 5191 k.p.c. ustawodawca wyraźnie określił natomiast,
w jakich sprawach skarga kasacyjna przysługuje.
2) Zgodnie z art. 3981 par. 1 k.p.c. i art. 5191 par. 1 i 2 k.p.c., skarga kasacyjna, ogólnie
rzecz biorąc, przysługuje od wydanych przez sąd drugiej instancji prawomocnych
wyroków (postanowień co do istoty sprawy) kończących postępowanie w sprawie
oraz od postanowień w przedmiocie odrzucenia pozwu (wniosku) kończących postępowanie
w sprawie. Nie przysługuje zatem skarga kasacyjna od wyroku (postanowienia)
sądu drugiej instancji uchylającego zaskarżony wyrok (postanowienie)
i przekazującego sprawę sądowi pierwszej instancji do ponownego rozpoznania.
3) Postanowieniem w przedmiocie odrzucenia pozwu kończącym postępowanie w sprawie
jest orzeczenie oddalające zażalenie na postanowienie sądu pierwszej instancji
odrzucające pozew, orzeczenie zmieniające postanowienie sądu pierwszej instancji
oddalające na podstawie art. 222 k.p.c. zarzut, którego uwzględnienie uzasadniałoby
odrzucenie pozwu, a także orzeczenie wydane w wyniku uwzględnienia apelacji,
mocą którego uchylono zaskarżony wyrok i pozew odrzucono (postanowienie
SN z 21 marca 2006 r., III CSK 48/06, OSNC 07/1/12).
4) W postępowaniu procesowym skarga kasacyjna nie jest dopuszczalna w sprawach
enumeratywnie wymienionych w art. 3982 k.p.c.
5) W postępowaniu nieprocesowym zasadą jest przysługiwanie skargi kasacyjnej
w sprawach z zakresu prawa osobowego, rzeczowego i spadkowego (art. 5191 par. 1
k.p.c.). Wyłączenia od tej zasady zostały zawarte w art. 5191 par. 4 k.p.c.
6) Spośród spraw z zakresu prawa rodzinnego, opiekuńczego i kurateli skarga kasacyjna
przysługuje w enumeratywnie wymienionych sprawach o przysposobienie oraz
o podział majątku wspólnego po ustaniu wspólności majątkowej między małżonkami,
chyba że wartość przedmiotu zaskarżenia jest niższa niż 150 000 zł (art. 5191
par. 2 k.p.c.
116 Materiały szkoleniowe OIRP Warszawa
7) W postępowaniu rejestrowym natomiast skarga kasacyjna przysługuje wyłącznie od
konkretnych postanowień sądu drugiej instancji, to jest postanowień w przedmiocie
wpisu lub wykreślenia z rejestru podmiotu podlegającego rejestracji.
8) W postępowaniu egzekucyjnym, zgodnie z art. 7674 par. 2 k.p.c., na postanowienia
sądu drugiej instancji wydane po rozpoznaniu zażalenia skarga kasacyjna nie przysługuje.
9) Skarga kasacyjna przysługuje na postanowienie sądu apelacyjnego od postanowienia
sądu okręgowego wydanego w przedmiocie ustalenia, że orzeczenie sądu państwa
obcego podlega albo nie podlega uznaniu, jak również w przedmiocie nadania klauzuli
wykonalności orzeczeniu sądu państwa obcego (art. 11481 par. 3 k.p.c., art. 11511
par. 3 k.p.c.).
10) Bez względu na wartość przedmiotu zaskarżenia skarga kasacyjna przysługuje od
orzeczenia sądu drugiej instancji wydanego w sprawach z zakresu ochrony konkurencji,
w sprawach o uznanie postanowień wzorca umowy za niedozwolone, w sprawach
z zakresu regulacji energetyki, z zakresu regulacji telekomunikacji i poczty,
z zakresu regulacji transportu kolejowego (art. 47935 par. 2 k.p.c., art. 47942 par. 2
k.p.c., art. 47956 par. 2 k.p.c., art. 47967 par. 2 k.p.c., art. 47978 par. 2 k.p.c.).
11) W postępowaniu upadłościowym i naprawczym od postanowienia sądu drugiej instancji
nie przysługuje skarga kasacyjna, chyba że ustawa stanowi inaczej (art. 33
par. 2 i art. 223 Prawa upadłościowego i naprawczego).
2. Wymagania skargi kasacyjnej
1) Skarga kasacyjna powinna odpowiadać wymaganiom przewidzianym dla pisma procesowego,
a w sprawach o prawa majątkowe zawierać oznaczenie wartości przedmiotu
zaskarżenia (z uwzględnieniem prawidłowej wykładni art. 1261 w związku
z art. 130 par. 1 k.p.c. – patrz tezy dotyczące apelacji). Specyficznym wymaganiem
formalnym skargi kasacyjnej jest dołączenie do niej dodatkowych dwóch odpisów
skargi kasacyjnej przeznaczonych do akt Sądu Najwyższego oraz dla Prokuratora
Generalnego, chyba że sam wniósł skargę (art. 3984 par. 2 k.p.c.). Specyficznym wymaganiem
formalnym skargi, do którego stosuje się tryb określony w art. 3986 par. 1
k.p.c., jest obecnie również wniosek o przyjęcie jej do rozpoznania wraz z uzasadnieniem
(art. 3984 par. 2 k.p.c.).
2) Jeżeli skarga kasacyjna zawiera powyższe braki formalne, są one usuwane przez przewodniczącego
w sądzie drugiej instancji w trybie art. 3986 par. 1 k.p.c., to jest pod
rygorem odrzucenia skargi kasacyjnej.
3) Skarga kasacyjna musi zawierać również elementy istotne (konstrukcyjne), których
brak powoduje odrzucenie skargi kasacyjnej przez sąd drugiej instancji bez wezwania
o usunięcie tych braków. Dotyczy to elementów wymienionych w art. 3984 par. 1
k.p.c.
4) Sąd Najwyższy wskazał, że strona, która wniosła skargę kasacyjną dotkniętą brakami
w zakresie elementów konstrukcyjnych, może skutecznie uzupełnić te braki,
jeżeli uczyni to nie tylko przed upływem terminu z art. 3985 par. 1 k.p.c., lecz także
przed wydaniem przez sąd drugiej instancji postanowienia o odrzuceniu skargi.
Jeśli doszło do odrzucenia skargi, a nie upłynął termin z art. 3985 k.p.c., strona
może sporządzić i wnieść przed upływem tego terminu nową skargę odpowiadającą
wszystkim wymaganiom (postanowienia z 11 stycznia 2006 r., III CZ 104/05, LEX
19116; z 21 grudnia 2005 r., I UZ 35/05, OSNP 06/23–24/373).
Manowska M.: Wybrane zagadnienia z zakresu procedury cywilnej 117
5) Sąd drugiej instancji jest uprawniony do badania, czy skarga kasacyjna jest dopuszczalna,
czy została wniesiona w terminie i czy nie zawiera braków formalnych, które
podlegają uzupełnieniu lub które skutkują odrzuceniem skargi a limine. To zaś, czy
przedstawione okoliczności mające uzasadniać jej rozpoznanie rzeczywiście zachodzą,
jest pozostawione ocenie Sądu Najwyższego. Sąd drugiej instancji w przypadku
ich sformułowania przez skarżącego nie jest władny badać nie tylko ich zasadności,
lecz także oceniać doniosłości wskazanych przez skarżącego zagadnień prawnych czy
celności przedstawionej argumentacji (postanowienia SN z 23 lutego 2006 r., I CZ
147/05, LEX 200965; z 13 października 2005 r., II PZ 32/05, OSNP 06/17–18/272).
6) Skarga kasacyjna powinna być sporządzona i wniesiona przez profesjonalnego pełnomocnika
według reguł określonych w art. 871 k.p.c. pod rygorem odrzucenia skargi
(postanowienie SN z 6 listopada 2008 r., III CZ 35/08, LEX 484727).
3. Elementy konstrukcyjne skargi kasacyjnej
1) Do elementów konstrukcyjnych skargi kasacyjnej należą, zgodnie z art. 3984 par. 1
k.p.c.:
– oznaczenie orzeczenia, od którego jest wniesiona, ze wskazaniem, czy jest ono
zaskarżone w całości czy w części,
– przytoczenie podstaw kasacyjnych i ich uzasadnienie,
– wniosek o uchylenie lub uchylenie i zmianę orzeczenia z oznaczeniem zakresu
żądanego uchylenia i zmiany.
2) Skargę kasacyjną można oprzeć wyłącznie na następujących podstawach:
– naruszeniu prawa materialnego przez błędną jego wykładnię lub niewłaściwe zastosowanie,
– naruszeniu przepisów postępowania, jeżeli uchybienie to mogło mieć istotny
wpływ na wynik sprawy.
3) Zgodnie z art. 39813 par. 2 k.p.c., w postępowaniu kasacyjnym nie jest dopuszczalne
powołanie nowych faktów i dowodów, a Sąd Najwyższy jest związany ustaleniami
faktycznymi stanowiącymi podstawę zaskarżonego orzeczenia. Według art. 3983
par. 3 k.p.c. podstawą skargi kasacyjnej nie mogą być zarzuty dotyczące ustalenia
faktów lub oceny dowodów. Oznacza to pozbawienie stron możliwości kwestionowania
prawidłowości ustaleń faktycznych przez zarzut naruszenia art. 233 k.p.c.
W orzecznictwie Sądu Najwyższego przyjęto ścisłą interpretację zakazu określonego
w art. 3983 par. 3 k.p.c. (wyrok SN z 9 marca 2006 r., I CSK 147/05, LEX 180193).
W wyroku z 17 kwietnia 2008 r. (I CSK 500/07, LEX 393885) Sąd Najwyższy wyjaśnił,
że ustalone fakty nie podlegają kontroli kasacyjnej i niedopuszczalne są również
zarzuty kwestionujące zgodność z przepisami postępowania prowadzącego do
tych ustaleń, jeśli zarzut naruszenia prawa maskuje odmienną ocenę tych ustaleń
dokonywaną przez skarżącego. Jednak związanie ustaleniami faktycznymi nie wyłącza
kontroli zgodności z prawem postępowania, w którym zostały one dokonane.
W orzecznictwie Sądu Najwyższego przyjęto za dopuszczalne podnoszenie zarzutów
dotyczących naruszenia art. 227 k.p.c. (wyrok z 5 września 2008 r., I CSK 41/08,
LEX 457851), art. 47914 par. 2 k.p.c. (wyrok z 4 marca 2008 r., IV CSK 481/07, LEX
470944), art. 217 par. 2 k.p.c. (wyrok z 11 stycznia 2008 r., I PK 184/07, LEX 448285),
art. 232 k.p.c. (wyrok z 9 marca 2006 r., I CSK 147/05, LEX 180193).
4) Dodatkowe ograniczenie w możliwości powoływania podstaw kasacyjnych wprowadza
art. 39820 zdanie drugie k.p.c. Zgodnie z nim nie można oprzeć skargi kasa118
Materiały szkoleniowe OIRP Warszawa
cyjnej od orzeczenia wydanego po ponownym rozpoznaniu sprawy na podstawach
sprzecznych z wykładnią prawa dokonaną w tej sprawie przez Sąd Najwyższy.
5) Dodatkowym wymaganiem w zakresie podstaw skargi kasacyjnej jest:
– dla Prokuratora Generalnego wykazanie, że przez wydanie orzeczenia doszło do
naruszenia podstawowych zasad porządku prawnego,
– dla Rzecznika Praw Obywatelskich, że przez wydanie orzeczenia doszło do naruszenia
konstytucyjnych wolności albo praw człowieka i obywatela.
4. Przesłanki przyjęcia skargi kascyjnej do rozpoznania
1) Wniosek o przyjęcie skargi kasacyjnej do rozpoznania powinien powoływać argumenty
odnoszące się do przesłanek określonych w art. 3989 par. 1 k.p.c. Należą do
nich:
– występowanie w sprawie istotnego zagadnienia prawnego,
– istnienie potrzeby wykładni przepisów prawnych budzących poważne wątpliwości
lub wywołujących rozbieżności w orzecznictwie sądów,
– nieważność postępowania,
– oczywista zasadność skargi kasacyjnej.
2) Brak istotnego zagadnienia prawnego występuje wówczas, gdy wskazana przez stronę
wykładnia przepisu jest powszechnie przyjęta w orzecznictwie oraz w literaturze
i została uwzględniona przez sądy obu instancji (postanowienie SN z 2 października
2001 r., I PKN 129/01, OSNP 03/18/436). Zagadnienie prawne powinno wyrażać problem
prawny, którego wyjaśnienie ma znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy w ustalonym
stanie faktycznym (postanowienie SN z 26 września 2005 r., II PK 98/05, OSNP
06/15–16/243). Jednocześnie powinno ono mieć znaczenie dla rozstrzygnięcia innych
podobnych spraw. Zagadnienie prawne powinno zostać sformułowane z przytoczeniem
przepisów prawa oraz argumentów prawnych, które prowadzą do rozbieżnych
ocen prawnych (postanowienia SN z 7 czerwca 2005 r., V CSK 3/05, LEX 180841;
z 10 marca 2008 r., III UK 126/07, LEX 459285).
3) Powołanie przesłanki istnienia potrzeby wykładni przepisów prawnych budzących
poważne wątpliwości lub wywołujących rozbieżności w orzecznictwie sądów wymaga
wskazania, że określony przepis prawa, mimo że budzi poważne wątpliwości,
nie doczekał się wykładni bądź niejednolita jego wykładnia wywołuje rozbieżności
w orzecznictwie sądów, które należy przytoczyć (postanowienie SN z 15 października
2002 r., II CZ 102/02, LEX 57231).
4) Umotywowanie, że skarga kasacyjna jest oczywiście uzasadniona, wymaga wykazania
kwalifikowanej postaci naruszenia przepisów prawa, polegającej na jego oczywistości,
widocznej prima facie, przy wykorzystaniu podstawowej wiedzy prawniczej
(postanowienia SN z 16 września 2003 r., IV CZ 100/03, LEX 82274; z 10 stycznia
2003 r., V CZ 187/02, Biul. SN 03/5/8). Oczywiste naruszenie prawa zachodzi wówczas,
gdy błąd w interpretacji lub stosowaniu prawa jest widoczny bez pogłębionej
analizy wchodzących w grę przepisów (postanowienia SN z 17 października 2001 r.,
I PKN 157/01, Wokanda 02/6/29; z 26 lutego 2008 r., II UK 317/07, LEX 453107).
5. Rodzaje orzeczeń sądu najwyższego
1) Zasadą postępowania kasacyjnego, wyrażoną w art. 39815 k.p.c., jest wydanie (w razie
uwzględnienia skargi) przez Sąd Najwyższy wyroku uchylającego zaskarżony wyrok
sądu drugiej instancji i przekazującego sprawę do ponownego rozpoznania temu samemu
sądowi bądź sądowi równorzędnemu.
Manowska M.: Wybrane zagadnienia z zakresu procedury cywilnej 119
2) Sąd Najwyższy może również jednocześnie uchylić wyrok sądu pierwszej instancji
i przekazać sprawę do ponownego rozpoznania temu sądowi bądź sądowi równorzędnemu.
3) Sąd Najwyższy może uchylić zaskarżony wyrok i orzec co do istoty sprawy przy łącznym
spełnieniu następujących przesłanek (art. 39816 k.p.c.):
– skarżący złoży wniosek o wydanie rozstrzygnięcia co do istoty,
– wskazana w skardze kasacyjnej podstawa naruszenia prawa materialnego okazała
się oczywiście uzasadniona,
– w skardze kasacyjnej nie była wskazywana podstawa naruszenia przepisów postępowania
albo wprawdzie była podnoszona, ale okazała się niezasadna.
4) Zgodnie z art. 39819 k.p.c., jeżeli pozew ulegał odrzuceniu albo istniała podstawa
do umorzenia postępowania, Sąd Najwyższy uchyla wydane w sprawie wyroki oraz
odrzuca pozew lub umarza postępowanie. W wyroku z 19 czerwca 2008 r. (V CSK
433/07, LEX 442521) powyższy przepis reguluje umorzenie postępowania (odrzucenie
pozwu) dokonywane na etapie postępowania kasacyjnego w sposób wyczerpujący,
stanowi lex specialis względem art. 1821 k.p.c. i innych przepisów regulujących
umorzenie postępowania. W uzasadnieniu powyższego wyroku SN wskazał jednak,
że jest także możliwe umorzenie samego postępowania kasacyjnego w przypadku
cofnięcia skargi lub niepodjęcia w odpowiednim terminie postępowania zawieszonego,
przez zastosowanie odesłania odpowiednio przepisów regulujących postępowanie
apelacyjny i postępowanie przed sądem pierwszej instancji.
XXI
Skarga o wznowienie postępowania
1. Dopuszczalność skargi o wznowienie postępowania
1) Zgodnie z art. 399 par. 1 k.p.c., można żądać wznowienia postępowania, które zostało
zakończone prawomocnym wyrokiem. Zasada ta, ze względu na treść art. 3531
par. 1 i art. 3532 k.p.c., obejmuje także postępowanie zakończone prawomocnym nakazem
zapłaty wydanym w postępowaniu nakazowym bądź upominawczym.
2) W myśl art. 399 par. 2 k.p.c. na podstawie określonej w art. 4011 postępowanie może
być wznowione również w razie zakończenia go postanowieniem. Podstawa ta dotyczy
sytuacji, gdy Trybunał Konstytucyjny orzekł o niezgodności aktu normatywnego
z konstytucją, ratyfikowaną umową międzynarodową lub z ustawą, na podstawie
którego zostało wydane orzeczenie.
3) Według art. 403 par. 4 k.p.c. postępowanie może zostać wznowione, jeżeli na treść
wyroku miało wpływ postanowienie niekończące postępowania w sprawie, wydane
na podstawie aktu normatywnego uznanego przez Trybunał Konstytucyjny
za niezgodny z konstytucją, ratyfikowaną umową międzynarodową lub z ustawą.
Warunkiem możliwości wznowienia całego postępowania w powyższej sytuacji
jest uchylenie lub zmiana tego postanowienia na podstawie art. 4161 k.p.c. Zgodnie
z nim, w sprawie zakończonej prawomocnym wyrokiem mogą być uchylone postanowienia
niekończące postępowania w sprawie, jeżeli zostały wydane na podstawie
aktu normatywnego uznanego przez Trybunał Konstytucyjny za niezgodny z konstytucją,
ratyfikowaną umową międzynarodową lub z ustawą. Artykuł 4161 k.p.c.
samodzielnie nie daje podstaw do wznowienia postępowania zakończonego prawomocnym
wyrokiem (ewentualnie postanowieniem).
4) Skarga o wznowienie dotyczy również wyroku częściowego. Może zostać wznowione
postępowanie, w którym wydano wyrok wstępny, jeśli nie został jeszcze wydany
i nie uprawomocnił się wyrok końcowy – rozstrzygający o wysokości świadczenia.
Jeśli taki wyrok został wydany, skarga o wznowienie postępowania może zostać wniesiona
wyłącznie od niego.
5) Postępowanie nieprocesowe może zostać wznowione, jeśli zostało zakończone prawomocnym
postanowieniem rozstrzygającym co do istoty sprawy na zasadach określonych
w art. 524 k.p.c. Uczestnik postępowania może żądać wznowienia postępowania
Manowska M.: Wybrane zagadnienia z zakresu procedury cywilnej 121
zakończonego prawomocnym postanowieniem co do istoty sprawy, jednakże wznowienie
postępowania nie jest dopuszczalne, jeżeli postanowienie kończące postępowanie
może być zmienione lub uchylone, np. art. 679 k.p.c., art. 523 k.p.c. Powyższy
zakaz dotyczy jednak tylko podstawy wznowienia pokrywającej się z podstawą zmiany
bądź uchylenia postanowienia na podstawie szczególnego przepisu (postanowienie
SN z 26 listopada 2003 r., III CK 144/02, LEX 488994).
6) Zgodnie z art. 524 par. 2 k.p.c., zainteresowany, który nie był uczestnikiem postępowania
zakończonego prawomocnym postanowieniem orzekającym co do istoty
sprawy, może żądać wznowienia postępowania, jeżeli postanowienie to narusza jego
prawa. W takim wypadku stosuje się przepisy o wznowieniu postępowania z powodu
pozbawienia możności działania. Jak wyjaśnił SN w postanowieniu z 8 stycznia
2002 r. (I CKN 450/00, LEX 53299), uczestnik postępowania, wnosząc skargę o wznowienie
postępowania na podstawie art. 524 par. 1 k.p.c., może powoływać się zarówno
na podstawy nieważności (art. 401 w zw. z art. 13 par. 2 k.p.c.), jak i restytucyjne
(art. 4011, 403 w zw. z art. 13 par. 2 k.p.c.). Osoba nieuczestnicząca uprzednio w postępowaniu,
składając skargę na podstawie art. 524 par. 2 k.p.c., nie wykazuje podstaw
wznowienia wynikających z innych przepisów. Norma ta ma samodzielny charakter
i określa dwie przesłanki wznowienia (brak uczestniczenia przez osobę zainteresowaną
oraz naruszenie jej praw postanowieniem). Odwołanie z art. 524 par. 2
zd. 2 k.p.c. do stosowania przepisów o wznowieniu postępowania z powodu pozbawienia
możności działania dotyczy jedynie kilku kwestii, tj. niemożności żądania
wznowienia, jeżeli przed uprawomocnieniem się orzeczenia niemożność działania
ustała (art. 401 pkt 2 k.p.c.), właściwości sądu (art. 405 k.p.c.) i terminów (art. 407
i 408 k.p.c.). Naruszenie praw w rozumieniu art. 524 par. 2 k.p.c. należy interpretować
jako naruszenie przepisów prawa materialnego, a nie uprawnień o charakterze
proceduralnym.
7) Postępowanie nieprocesowe może zostać wznowione także wówczas, gdy zostało zakończone
postanowieniem formalnym, jednakże wyłącznie na podstawie określonej
w art. 4011 k.p.c. (art. 399 par. 2 k.p.c. w związku z art. 13 par. 2 k.p.c.).
2. Podstawy wznowienia postępowania
1) Przyczyny nieważności stanowiące podstawę skargi o wznowienie postępowania zostały
wymienione w art. 401 k.p.c. Należą do nich sytuacje, gdy:
– w składzie sądu uczestniczyła osoba nieuprawniona albo jeżeli orzekał sędzia wyłączony
z mocy ustawy, a strona przed uprawomocnieniem się wyroku nie mogła
domagać się wyłączenia;
– strona nie miała zdolności sądowej lub procesowej albo nie była należycie reprezentowana
bądź jeżeli wskutek naruszenia przepisów prawa była pozbawiona
możności działania; nie można jednak żądać wznowienia, jeżeli przed uprawomocnieniem
się wyroku niemożność działania ustała lub brak reprezentacji był
podniesiony w drodze zarzutu albo strona potwierdziła dokonane czynności procesowe.
2) Sędzia wyłączony z mocy ustawy, o jakim mowa w art. 401 pkt 1 k.p.c., obejmuje
wyłącznie przypadki wyłączenia sędziego z mocy prawa, z przyczyn określonych
w art. 48 k.p.c. i istniejących najpóźniej w momencie wydania orzeczenia. W art. 401
pkt 1 k.p.c. chodzi przy tym o sędziego, który brał udział w wydaniu zaskarżonego
orzeczenia.
122 Materiały szkoleniowe OIRP Warszawa
3) Nie można żądać wznowienia postępowania na podstawie określonej w art. 401 pkt 2
k.p.c., jeżeli przed uprawomocnieniem się wyroku niemożność działania ustała lub
brak reprezentacji był podniesiony w drodze zarzutu albo strona potwierdziła dokonane
czynności procesowe.
4) Przedstawicielem w rozumieniu art. 401 pkt 2 k.p.c. jest zarówno przedstawiciel
ustawowy, jak i pełnomocnik. Podstawę wznowienia z przyczyn nieważności stanowi
brak w składzie organów osoby prawnej, brak uprawnienia danej osoby do reprezentowania
jednostki organizacyjnej, brak przedstawiciela ustawowego oraz brak
należytego pełnomocnictwa (postanowienie SN z 24 lutego 2006 r., II CZ 1/2006,
LEX nr 201029).
5) Pozbawienie możliwości obrony zachodzi, gdy strona wbrew jej woli została pozbawiona
możliwości podejmowania albo świadomego zaniechania czynności procesowych
zmierzających do ochrony jej sfery prawnej, a więc gdy strona zostaje
pozbawiona możliwości brania udziału w sprawie i prezentowania sądowi twierdzeń
faktycznych i wniosków dowodowych. Możliwość żądania wznowienia postępowania
na podstawie art. 401 pkt 2 k.p.c. jest uzależniona od tego, czy niemożność
działania trwała do uprawomocnienia się wyroku (postanowienie SN z 18 września
2001 r., V CZ 175/2001, Prok. i Pr. 2002//42).
6) Restytucyjne przyczyny wznowienia zostały wymienione w art. 403 i 4011 k.p.c. Ich
cechą, w przeciwieństwie do przyczyn nieważności, jest to, że muszą one mieć wpływ
na treść orzeczenia objętego skargą.
7) Zgodnie z art. 403 par. 1 pkt 1 i 2 k.p.c., można żądać wznowienia na tej podstawie,
że wyrok został oparty na dokumencie podrobionym lub przerobionym albo na skazującym
wyroku karnym, następnie uchylonym albo też gdy wyrok został uzyskany
za pomocą przestępstwa. Przerobienie lub podrobienie dokumentu jest przestępstwem
określonym w art. 270 par. 1 k.k. Podrobienie dokumentu polega na sporządzeniu
przedmiotu imitującego autentyczny dokument. Przerobienie natomiast jest
dokonaniem zmian w autentycznym dokumencie, np. przez wyskrobanie jego fragmentu,
dopisanie, przerobienie daty, podrobienie cudzego podpisu. Wznowienie postępowania
na tej podstawie nie jest uzależnione od ustalenia czynu prawomocnym
wyrokiem skazującym, tak jak ma to miejsce w przypadku, gdy wyrok został uzyskany
za pomocą przestępstwa. Sfałszowany dokument, który ma stanowić przesłankę
wznowienia, musi pozostawać w funkcjonalnym związku z przyjętym przez sąd cywilny
rozstrzygnięciem, a więc – mieć wpływ na treść takiego rozstrzygnięcia, to jest
stanowić element podstawy faktycznej orzeczenia (postanowienia SN z 20 października
2005 r., I CZ 80/05, LEX 187012 oraz z 5 lutego 1998 r., I PKN 522/97, OSNP
99/2/59).
8) W myśl art. 403 par. 2 k.p.c. można żądać wznowienia w razie późniejszego wykrycia
prawomocnego wyroku, dotyczącego tego samego stosunku prawnego, albo wykrycia
takich okoliczności faktycznych lub środków dowodowych, które mogłyby mieć
wpływ na wynik sprawy, a z których strona nie mogła skorzystać w poprzednim postępowaniu.
Późniejsze wykrycie prawomocnego wyroku oznacza, że ten późniejszy
wykryty wyrok musi istnieć i być prawomocny, zanim zapadnie wyrok w postępowaniu
podlegającym następnie wznowieniu. W przeciwnym wypadku wznowieniu
podlegałoby to drugie postępowanie.
Manowska M.: Wybrane zagadnienia z zakresu procedury cywilnej 123
9) Okoliczności faktyczne i środki dowodowe, o których mowa w art. 403 par. 2 k.p.c.,
muszą istnieć przed uprawomocnieniem się wyroku, a zostać ujawnione przez stronę
po jego uprawomocnieniu się. Nie jest takim środkiem dowodowym dowód powstały
już po uprawomocnieniu się wyroku, np. opinia rzeczoznawcy (uchwała
7 sędziów SN z 21 lutego 1969 r. wpisana do księgi zasad prawnych, III PZP 63/1968,
OSNC 1969/12/208; postanowienia SN z 13 października 2005 r., IV CZ 96/05, LEX
nr 186917; z 20 kwietnia 2000 r., II UKN 167/2000, PPiPS 2001/6/70; z 12 marca
1999 r., I PKN 66/99, OSNP 2000/10/392; z 22 kwietnia 1975 r., III PZP 4/1975, OSNC
1976/2/38; z 12 listopada 1998 r., II UKN 306/98, OSNP – wkł. 1999/3/3; z 17 listopada
1998 r., II UKN 402/98, OSNP 1999/24/805; z 25 czerwca 1998 r., II UKN 106/98,
OSNP 1999/13/438; z 10 stycznia 1977 r., I CO 5/76, LEX nr 7899; z 22 kwietnia
1975 r., III PZP 4/75, OSNC 1976/2/38; z 14 maja 1971 r., II CO 3/71, LEX nr 6925;
z 27 listopada 1969 r., I PZ 48/69, LEX nr 14046; wyrok z 12 marca 1997 r., II UKN
30/97 OSNP 1997/24/499).
10) Wykrycie okoliczności faktycznych lub dowodów w rozumieniu art. 403 par. 2 k.p.c.
dotyczy faktów i środków dowodowych, które poza przesłanką ich nieujawnienia
w postępowaniu prawomocnie zakończonym powinny być dla strony skarżącej „nieujawniane”.
Przepis ten obejmuje fakty nieujawnialne albo stronie nieznane i dla
niej niedostępne. Fakty natomiast ujawnialne, czyli te, które strona powinna znać,
tj. miała możliwość dostępu do nich, nie są objęte hipotezą tego przepisu (postanowienia
SN z 4 marca 2005 r., III CZP 134/04, LEX 151652; z 15 maja 1968 r., I CO
1/68, OSNC 1969/2/36).
11) Podstawa wznowienia określona w art. 4011 k.p.c. aktualizuje się niezależnie od tego,
czy orzeczenie Trybunału Konstytucyjnego dotyczy przepisu, który stanowił materialnoprawną
podstawę wyroku, czy też przepisu o charakterze procesowym, na
podstawie którego wydano postanowienie zamykające stronie drogę wydania wyroku
(i jednocześnie kończące postępowanie w sprawie). Mając na uwadze, że wznowienie
postępowania na podstawie określonej w art. 4011 k.p.c. umożliwia, bez kwestionowania
ważności postępowania, ponowne rozpoznanie sprawy i usunięcie wadliwości
orzeczenia polegającej na oparciu wyroku na przepisie, który następnie utracił
moc bądź w ogóle rozpoznanie sprawy, podstawę tę należy zaliczyć do przyczyn restytucyjnych
wznowienia.
3. Wymagania skargi o wznowienie postępowania
1) Skarga o wznowienie postępowania musi spełniać ogólne warunki pisma procesowego,
warunki pozwu oraz warunki właściwe tylko dla skargi o wznowienie. Zgodnie
z art. 409 k.p.c., skarga o wznowienie powinna czynić zadość warunkom pozwu oraz
zawierać oznaczenie zaskarżonego wyroku, podstawę wznowienia i jej uzasadnienie,
okoliczności stwierdzające zachowanie terminu do wniesienia skargi oraz wniosek
o uchylenie lub zmianę zaskarżonego wyroku.
2) Artykuł 409 k.p.c. nie zawiera obowiązku określenia w skardze o wznowienie postępowania
wartości przedmiotu sporu w sprawach o prawa majątkowe. Nie oznacza
to jednak, że wartość ta nie powinna zostać podana. Ogólny obowiązek określenia
wartości przedmiotu sprawy wynika z art. 1261 k.p.c.
3) Termin do wniesienia skargi o wznowienie został określony dwutorowo. Zgodnie
z art. 407 k.p.c., skargę o wznowienie wnosi się w terminie trzymiesięcznym; termin
ten liczy się od dnia, w którym strona dowiedziała się o podstawie wznowienia,
124 Materiały szkoleniowe OIRP Warszawa
a gdy podstawą jest pozbawienie możności działania lub brak należytej reprezentacji
– od dnia, w którym o wyroku dowiedziała się strona, jej organ lub jej przedstawiciel
ustawowy. W sytuacji określonej w art. 4011 k.p.c. skargę o wznowienie
wnosi się w terminie trzech miesięcy od dnia wejścia w życie orzeczenia Trybunału
Konstytucyjnego. Jeżeli w chwili wydania orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego
orzeczenie, o którym mowa w art. 4011 k.p.c., nie było jeszcze prawomocne na skutek
wniesienia środka odwoławczego, który został następnie odrzucony, termin biegnie
od dnia doręczenia postanowienia o odrzuceniu, a w wypadku wydania go na
posiedzeniu jawnym – od dnia ogłoszenia tego postanowienia. Według natomiast
art. 408 k.p.c. po upływie pięciu lat od uprawomocnienia się wyroku nie można żądać
wznowienia, z wyjątkiem wypadku, gdy strona była pozbawiona możności działania
lub nie była należycie reprezentowana. W postępowaniu w sprawach gospodarczych
termin ten wynosi dwa lata (art. 47922 k.p.c.).
4) Termin określony w art. 408 k.p.c. jest terminem o charakterze zbliżonym do terminu
zawitego prawa materialnego. W odróżnieniu do terminów ustawowych prawa
procesowego nie podlega on przywróceniu (postanowienie SN z 14 kwietnia 1999 r.,
II UKN 178/99, OSNP 00/15/599).
5) Bieg trzymiesięcznego terminu do wniesienia skargi o wznowienie postępowania
został uzależniony od momentu zajścia określonych okoliczności.
6) W przypadku gdy skarga opiera się na kilku podstawach wznowienia, to jest gdy
skarżący jako podstawy skargi wskazuje kilka zdarzeń, które wyczerpują różne ustawowe
przyczyny wznowienia, zachowanie terminu do jej wniesienia co do każdej
z przyczyn decyduje o jej zakresie rozpoznania przez sąd. Nie jest bowiem możliwe
odrzucenie skargi opartej na jednej z podstaw od określonego wyroku i jednocześnie
rozpoznanie tej skargi od tego samego wyroku, tyle że na innych podstawach.
Zgodnie z art. 412 par. 1 k.p.c., sąd rozpoznaje sprawę na nowo w granicach, jakie
zakreśla podstawa wznowienia. W sytuacji zatem, gdy skarga, a zatem wznowienie
postępowania dopuszczalne jest chociażby z powodu jednej z kilku podstaw wskazanych
przez stronę, to postępowanie zostanie wznowione, ale sąd będzie uprawniony
do rozpoznania sprawy na nowo, jednak tylko w aspekcie tych przyczyn, które w ogóle
mogą stanowić podstawę wznowienia i które zostały zgłoszone w terminie.
4. Etapy badania skargi o wznowienie postępowania
1) Istnieją dwie fazy czy też aspekty badania skargi o wznowienie postępowania. Faza
pierwsza, określana jako iudicium rescindens, obejmuje badanie dopuszczalności
skargi. Faza druga, czyli iudicium rescissorium, dotyczy merytorycznego rozpoznania
skargi.
2) W ramach badania dopuszczalności skargi o wznowienie przede wszystkim ocenie
podlega zachowanie w skardze elementów wymaganych dla każdego pisma procesowego,
dla pozwu oraz właściwych tylko dla skargi o wznowienie postępowania. Braki
formalne i fiskalne skargi są usuwane w trybie art. 130 k.p.c. i następnych. Dotyczy to
również wskazania podstaw skargi. Kontrola istnienia tych podstaw oraz ich zgodności
z ustawowymi przyczynami wznowienia odbywa się w następnej fazie postępowania.
3) W uchwale z 22 stycznia 1998 r. (III CZP 69/97, OSNC 98/7–8/11) SN przyjął, że na
zarządzenie przewodniczącego w przedmiocie zwrotu skargi o wznowienie postępowania
przysługuje zażalenie.
Manowska M.: Wybrane zagadnienia z zakresu procedury cywilnej 125
4) Kolejnym aspektem badania skargi o wznowienie postępowania jest wstępna kontrola
dokonywana przez sąd na posiedzeniu niejawnym. Obejmuje ona przede wszystkim
zagadnienia wymienione w art. 410 k.p.c., a mianowicie zachowanie terminu
do wniesienia skargi, jej ogólną dopuszczalność oraz okoliczność, czy opiera się ona
na ustawowej podstawie wznowienia. W braku jednego z tych wymagań sąd odrzuci
skargę, w przeciwnym razie wyznaczy rozprawę.
5) Skarga podlega odrzuceniu zarówno wtedy, gdy nie opiera się na ustawowej podstawie
wznowienia, jak i wtedy, gdy podstawa ta nie potwierdziła się. Należy wówczas
uznać, że w rzeczywistości skarga nie była oparta na ustawowej podstawie i brak jest
podstaw do wznowienia postępowania (postanowienia SN z 7 lipca 2005 r., IV CO
6/2005, LEX 155376, z 10 lutego 2006 r., I PZ 33/05, OSNP 07/3–4/48). Podnoszone
bowiem przez skarżącego podstawy wznowienia sformułowane w sposób odpowiadający
przepisom art. 401-404 k.p.c. nie oznaczają oparcia skargi na ustawowej podstawie
wznowienia, wówczas gdy podnoszona podstawa nie zachodzi.
6) Jeśli nie zachodzą przesłanki skutkujące odrzuceniem skargi, sąd, nie wydając żadnego
postanowienia, powinien rozpoznać sprawę na nowo i oddalić skargę, jeśli okoliczności
stanowiące podstawę wznowienia nie miały wpływu na treść rozstrzygnięcia
bądź nie stanowią przyczyny nieważności postępowania. Uwzględniając skargę, sąd
powinien zmienić zaskarżone orzeczenie albo je uchylić i wydać stosowne orzeczenie.
Wyjątek dotyczy kompetencji Sądu Najwyższego, który, stosownie do art. 412
par. 4 k.p.c., orzeka tylko o dopuszczalności wznowienia, a rozpoznanie sprawy przekazuje
sądowi drugiej instancji.
5. Postępowanie w sprawie ze skargi o wznowienie postępowania
1) Zgodnie z art. 405 k.p.c., do wznowienia postępowania z przyczyn nieważności oraz
na podstawie przewidzianej w art. 4011 k.p.c. właściwy jest sąd, który wydał zaskarżone
orzeczenie, a jeżeli zaskarżono orzeczenia sądów różnych instancji, właściwy
jest sąd, który ostatnio orzekał co do istoty sprawy. Dodatkowo według art. 412
par. 4 k.p.c., jeżeli do rozstrzygnięcia o wznowieniu postępowania zakończonego wyrokiem
właściwy jest Sąd Najwyższy, sąd ten orzeka tylko o dopuszczalności wznowienia,
a rozpoznanie sprawy przekazuje sądowi drugiej instancji.
2) Właściwość sądu do rozpoznania skargi o wznowienie postępowania jest właściwością
funkcjonalną, czyli wyłączną i niezależną od właściwości rzeczowej i miejscowej.
3) Sąd Najwyższy w postanowieniu z 19 kwietnia 2006 r. (I PO 1/2006, OSNP 2007/9–
10/134) wyjaśnił, że przez sąd, który wydał zaskarżone orzeczenie, właściwy do
rozpoznania skargi o wznowienie postępowania w razie oparcia jej na podstawie nieważności,
należy rozumieć sąd orzekający w instancji, w której postępowanie było
dotknięte nieważnością (jeżeli nieważność odnosi się do postępowania tylko w jednej
instancji), a gdy nieważnością dotknięte było postępowanie w więcej niż jednej
instancji – sąd wyższej instancji. Sąd wyższej instancji będzie właściwy do rozpoznania
skargi o wznowienie wówczas, gdy nieważnością było dotknięte wyłącznie
postępowanie przed tym sądem bądź gdy nieważność miała charakter ciągły i dotyczyła
postępowania przed sądami obu instancji. Nie występuje natomiast zaskarżenie
różnych orzeczeń, gdy instancja wyższa nie uchyliła wyroku sądu niższej instancji,
przed którym doszło do nieważności, np. orzekał sędzia wyłączony z mocy ustawy.
Dotyczy to również sytuacji, gdy przyczyną wznowienia jest orzeczenie Trybunału
Konstytucyjnego o niezgodności aktu normatywnego z konstytucją, ratyfikowaną
126 Materiały szkoleniowe OIRP Warszawa
umową międzynarodową lub z ustawą, na podstawie którego wydano zaskarżone
orzeczenie.
4) Zgodnie z art. 405 (zdanie drugie) k.p.c., do wznowienia postępowania na innej podstawie
właściwy jest sąd, który ostatnio orzekał co do istoty sprawy. Według aktualnej
linii orzecznictwa SN, rozstrzygnięciem co do istoty sprawy jest zarówno wyrok
sądu drugiej instancji oddalający apelację, jak i zmieniający zaskarżone orzeczenie
(postanowienia z 21 kwietnia 2004 r., (III CZP 11/04, OSNC 04/12/206; uchwała
SN z 13 stycznia 2005 r., III CZP 77/2004, OSNC 05/12/200; uchwała 7 sędziów SN
z 3 kwietnia 2007 r., III CSP 137/06, OSNC 07/9/125).
5) Zgodnie z art. 406 k.p.c., do postępowania ze skargi o wznowienie stosuje się odpowiednio
przepisy o postępowaniu przed sądem pierwszej instancji, jeżeli przepisy
dotyczące samego wznowienia nie stanowią inaczej. Oznacza to odpowiednie stosowanie
takich przepisów jak o rozprawie, o postępowaniu dowodowym, o wydaniu,
uzasadnieniu i doręczaniu orzeczeń, o czynnościach procesowych. Wznowienie
postępowania prowadzi jednak do ponownego rozpoznania sprawy począwszy od
momentu, od którego postępowanie dotknięte było wadą, stanowiącą podstawę
wznowienia postępowania. Jeżeli więc skargą o wznowienie zasadnie zaskarżono
wyrok sądu drugiej instancji, to wznowienie postępowania oznacza niejako powrót
do tej fazy postępowania (rozpoznania apelacji) (postanowienia SN z 20 czerwca
1972 r., II CZ 110/72, LEX 7097; z 13 czerwca 2002 r., I PZ 62/02, Prok. i Pr. 03/4/43;
wyrok SN z 16 maja 2007 r., II CSK 56/07, LEX 334985).
6) Zakres ponownego rozpoznania sprawy jest uwarunkowany przyczyną (przyczynami)
wznowienia podniesioną przez skarżącego i nie jest dopuszczalne wyjście poza
te przyczyny (wyrok SN z 16 maja 2007 r., II CSK 56/07, LEX 334985). Nie jest także
możliwa zmiana podstawy powołanej w skardze, chyba że dochodzi do wystąpienia
z nową przyczyną obok lub zamiast dotychczasowej, do zgłoszenia której nie upłynął
skarżącemu jeszcze termin.
7) Zgodnie z art. 412 par. 2 k.p.c., po ponownym rozpoznaniu sprawy sąd stosownie
do okoliczności bądź oddala skargę o wznowienie, bądź, uwzględniając ją, zmienia
zaskarżone orzeczenie albo je uchyla i w razie potrzeby odrzuca pozew lub umarza
postępowanie. Do oddalenia skargi dochodzi wówczas, gdy wprawdzie istniała podstawa
do wznowienia postępowania, ale ponownie przeprowadzone postępowanie
nie dostarczyło przesłanek do odmiennego niż uprzednie rozstrzygnięcia.
8) Zgodnie z art. 415 k.p.c., uchylając lub zmieniając wyrok, sąd na wniosek skarżącego
w orzeczeniu kończącym postępowanie w sprawie orzeka o zwrocie spełnionego
lub wyegzekwowanego świadczenia lub o przywróceniu stanu poprzedniego. Nie
wyłącza to możliwości dochodzenia w osobnym procesie, także od Skarbu Państwa,
naprawienia szkody poniesionej wskutek wydania lub wykonania wyroku. Powyższa
restytucyjna decyzja sądu może nastąpić jedynie na wniosek skarżącego.
9) Orzeczenie restytucyjne, o którym mowa w art. 415 k.p.c., dotyczy wyłącznie zwrotu
wykonanego już dobrowolnie lub wyegzekwowanego świadczenia lub przywrócenia
stanu poprzedniego. Dochodzenie odszkodowania może nastąpić jedynie w odrębnym
postępowaniu. W sytuacji, w której uwzględnienie wniosku restytucyjnego nie
jest możliwe z jakichkolwiek przyczyn, sąd powinien pozostawić go bez rozpoznania,
pozostawiając jednocześnie stronie otwartą drogę wszczęcia odrębnego postępowania
sądowego.
XXII
Skarga o stwierdzenie niezgodności
z prawem prawomocnego orzeczenia
1. Dopuszczalność skargi o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia
1) Stosownie do art. 4241 par. 1 k.p.c. skarga o stwierdzenie niezgodności z prawem
prawomocnego orzeczenia przysługuje od prawomocnego orzeczenia sądu drugiej
instancji (kończącego postępowanie w sprawie), gdy przez jego wydanie stronie została
wyrządzona szkoda, a zmiana lub uchylenie tego orzeczenia w drodze przysługujących
stronie środków prawnych nie były i nie są możliwe.
2) Zgodnie z art. 4241 par. 2 k.p.c., w wyjątkowych wypadkach, gdy niezgodność z prawem
wynika z naruszenia podstawowych zasad porządku prawnego lub konstytucyjnych
wolności albo praw człowieka i obywatela, skarga przysługuje także od
prawomocnego orzeczenia (kończącego postępowanie w sprawie) wydanego przez
sąd pierwszej lub drugiej instancji, jeżeli strony nie skorzystały z przysługujących im
środków prawnych, chyba że jest możliwa zmiana lub uchylenie orzeczenia w drodze
innych przysługujących stronie środków prawnych.
3) Skarga nie przysługuje jednak od orzeczeń sądu drugiej instancji, od których wniesiono
skargę kasacyjną. W takich wypadkach orzeczenie Sądu Najwyższego traktuje
się jak orzeczenie wydane w postępowaniu wywołanym wniesieniem skargi
(art. 4241 par. 3 k.p.c.). Wniesiona skarga kasacyjna oznacza, że nie została ona odrzucona
i została poddana przez Sąd Najwyższy co najmniej tzw. przedsądowi (postanowienie
SN z 28 maja 2008 r., II CNP 38/08, LEX 494146).
4) Wyrokiem z 1 kwietnia 2008 r. (SK 77/06, Dz. U. 08/59/367) Trybunał Konstytucyjny
stwierdził, że art. 4241 par. 1 i 2 k.p.c. w części obejmującej słowa „kończącego postępowanie
w sprawie” jest niezgodny z art. 32 ust. 1 i art. 77 ust. 1 i 2 Konstytucji
RP. Po wejściu w życie tego wyroku (9 kwietnia 2009 r.) SN uznał, że wyrok TK nie
deroguje z systemu prawnego żadnej normy prawnej, nie wypełnia też niekonstytucyjnego
pominięcia, nie stwarza podstawy do rozszerzenia treści normatywnej
art. 4241 par. 1 i 2 k.p.c. w taki sposób, aby objąć jego hipotezą również postanowienia
niekończące postępowania. Przeciwne stanowisko zakładałoby przejmowanie
przez TK uprawnień ustawodawcy, skoro tylko ustawodawca posiada kompetencję
do zmiany treści przepisów prawnych i nadawania im takiej treści, aby – w kierunku
wskazanym przez TK – pozostawała w zgodzie z konstytucją. Nie istnieją za128
Materiały szkoleniowe OIRP Warszawa
tem racjonalne powody do angażowania Sądu Najwyższego w weryfikację w trybie
art. 4241 i następne k.p.c. wszystkich prawomocnych orzeczeń sądu drugiej instancji,
zarówno kończących, jak i niekończących, rozstrzygających zagadnienia incydentalne,
uboczne (postanowienia SN z 17 listopada 2008 r., I CO 23/08, LEX 470019;
z 6 listopada 2008 r., II CO 17/08, OSNC – Zd 2009/1/32). Jednocześnie SN stwierdził,
że po wejściu w życie wyroku TK z 1 kwietnia 2008 r. nie jest dopuszczalne odrzucenie
skargi o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia
z tego tylko względu, że chodzi o orzeczenie niebędące postanowieniem kończącym
postępowanie w sprawie. Z chwilą wejścia w życie tego wyroku art. 4241 par. 1
k.p.c. utracił moc obowiązującą w zakresie określonym tym wyrokiem, co oznacza,
że skarga o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia przysługuje
także od orzeczenia niekończącego postępowania (postanowienie SN z 17 listopada
2008 r., I CO 26/08, LEX 470007; wyroki SN z 26 września 2008 r., V CNP
33/08, LEX 465961; z 4 grudnia 2008 r., I CNP 56/08, LEX 484693).
5) Jedną z przesłanek dopuszczalności skargi o stwierdzenie niezgodności z prawem
prawomocnego orzeczenia jest wystąpienie szkody w chwili wnoszenia skargi, a nie
możliwość jej wystąpienia w przyszłości (postanowienie SN z 11 stycznia 2006 r.,
II CNP 13/05, OSNC 06/6/110; z 14 kwietnia 2008 r., II BP 66/07, LEX 470963;
z 17 czerwca 2008 r., I BP 52/07, LEX 494036).
6) Brak możliwości zmiany lub uchylenia zaskarżonego orzeczenia w drodze przysługujących
stronie środków prawnych, o którym mowa w art. 4241 par. 1 k.p.c. (w korelacji
z par. 3 tego przepisu), występuje wówczas, gdy strona wyczerpała dostępne
w danej sprawie środki zaskarżenia, w której nie przysługuje skarga kasacyjna. Nie
jest także możliwe doprowadzenie do uchylenia bądź zmiany zaskarżonego orzeczenia
w drodze innych środków prawnych, to jest skargi o wznowienie postępowania.
7) Odmienną sytuację reguluje art. 4241 par. 2 k.p.c. dotyczący nieskorzystania przez
stronę z przysługujących jej środków prawnych, np. rezygnacja z wniesienia skargi
kasacyjnej, apelacji bądź ich odrzucenie. Wyjątkowy przypadek, o którym mowa
w tym przepisie, dotyczy nie tylko kwalifikowanego naruszenia prawa, lecz także
przyczyn, dla których strona nie skorzystała z przysługującego jej w danej sprawie
środka prawnego. Stanowisko takie zajął SN, stwierdzając, że za wypadek wyjątkowy,
o którym mowa w art. 4241 par. 2 k.p.c., można uznać – na przykład – nieskorzystanie
przez stronę z przysługującego jej środka zaskarżenia z powodu ciężkiej
choroby, katastrofy, klęski żywiołowej lub błędnej informacji udzielonej przez pracownika
sądu. Nie obejmuje on natomiast sytuacji, gdy strona z przyczyn przez siebie
zawinionych nie skorzystała z przysługującej jej skargi kasacyjnej (postanowienia
SN z 2 lutego 2006 r., I CNP 4/06, OSNC 06/6/113; z 2 marca 2006 r., I BU 2/05, LEX
299165; z 23 stycznia 2008 r., V CNP 187/07, OSNC – ZD 08/4/107). Dodatkowym
wymaganiem skorzystania ze skargi o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego
orzeczenia sądu jest brak możliwości zmiany lub uchylenia tego orzeczenia
w drodze innych przysługujących stronie środków prawnych, np. za pomocą skargi
o wznowienie postępowania bądź wniosku o przywrócenie terminu do wniesienia
środka zaskarżenia (postanowienie SN z 19 października 2006 r., III BU 2/06, OSNP
07/17–18/263).
8) Celem skargi o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia jest
otwarcie stronie drogi (jako prejudykat) do wystąpienia z roszczeniami odszkodoManowska
M.: Wybrane zagadnienia z zakresu procedury cywilnej 129
wawczymi przeciwko Skarbowi Państwa za niezgodne z prawem działanie władzy
publicznej (art. 4171 k.c.). Z tego względu naruszenie prawa musi mieć charakter
kwalifikowany, gdyż skarga nie służy do dochodzenia roszczeń odszkodowawczych
w przypadku każdego wadliwego wyroku sądu. Chodzi o oczywiste błędy sądu, spowodowane
rażącym naruszeniem zasad wykładni lub stosowania prawa (wyroki SN
z 9 marca 2006 r., II BP 6/05, OSNP 07/3–4/42; z 31 marca 2006 r., IV CNP 25/05,
OSNC 07/1/17; z 14 grudnia 2006 r., I BP 13/06, M. P. Pr. 07/5/253; z 5 października
2006 r., I BP 10/06, OSNP 07/19–20/274; z 7 lipca 2006 r., I CNP 33//06, OSNC
07/2/35; z 4 stycznia 2007 r., V CNP 132/06, OSNC 07/11/174; z 7 lutego 2007 r.,
III CNP 53/06, LEX 274187; z 21 lutego 2007 r., I CNP 71/06, LEX 253389; z 23 listopada
2007 r., IV CNP 72/07, LEX 469159; z 8 stycznia 2008 r., I BP 40/07, LEX
448847; z 29 stycznia 2008 r., IV CNP 182/07, LEX 371777; z 31 stycznia 2008 r., II
CNP 178/07, LEX 497661; z 26 lutego 2008 r., II BP 13/07, LEX 452429; z 10 czerwca
2008 r., I BP 54/07, LEX 494034; z 5 września 2008 r., I CNP 27/08, LEX 457829,
postanowienie z 26 kwietnia 2006 r., V CNP 79/05, LEX 198521).
9) Skargę wnosi się do sądu, który wydał zaskarżone orzeczenie, w terminie dwóch lat
od dnia jego uprawomocnienia się (art. 4246 par. 1 k.p.c. Jak wyjaśnił SN, powyższy
termin ma dwoisty charakter. Na gruncie prawa materialnego uchybienie terminowi
do wniesienia skargi powoduje niemożność skutecznego dochodzenia roszczenia
odszkodowawczego. Procesowy charakter tego terminu wyraża się natomiast w tym,
że wyznacza on okres, w którym skarga może być wniesiona, zaś jego niedochowanie
powoduje odrzucenie skargi. Jest to zatem termin prekluzyjny, niepodlegający
przywróceniu na podstawie art. 168 k.p.c. (postanowienie SN z 15 czerwca 2007 r.,
I CNP 28/07, LEX 347325).
2. Wymagania skargi o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia
1) Zgodnie z art. 4245 par. 2 k.p.c., skarga powinna spełniać wymagania przewidziane
dla pisma procesowego. Szczególnym wymaganiem skargi jako pisma procesowego
jest dołączenie do niej dodatkowych dwóch odpisów przeznaczonych do akt Sądu
Najwyższego.
2) W myśl art. 4245 par. 1 k.p.c. do specyficznych elementów skargi należą:
– oznaczenie orzeczenia, od którego jest wniesiona, ze wskazaniem, czy jest ono
zaskarżone w całości czy w części,
– przytoczenie podstaw skargi oraz ich uzasadnienie,
– wskazanie przepisu prawa, z którym zaskarżone orzeczenie jest niezgodne,
– uprawdopodobnienie wyrządzenia szkody spowodowanej przez wydanie orzeczenia,
którego skarga dotyczy,
– wykazanie, że wzruszenie zaskarżonego orzeczenia w drodze innych środków
prawnych nie było i nie jest możliwe, a ponadto – gdy skargę wniesiono, stosując
art. 4241 par. 2 k.p.c. – że występuje wyjątkowy wypadek uzasadniający wniesienie
skargi,
– wniosek o stwierdzenie niezgodności orzeczenia z prawem.
3) Zgodnie z art. 4244 k.p.c., skargę można oprzeć na podstawie naruszeń prawa materialnego
lub przepisów postępowania, które spowodowały niezgodność orzeczenia
z prawem, gdy przez jego wydanie stronie została wyrządzona szkoda. Podstawą
skargi nie mogą być jednak zarzuty dotyczące ustalenia faktów lub oceny dowodów
(zobacz na ten temat orzecznictwo powołane przy temacie dotyczącym skargi kasa130
Materiały szkoleniowe OIRP Warszawa
cyjnej oraz w pkt II). Konieczne jest również określenie przez stronę tego przepisu
prawa, z którym zaskarżone orzeczenie jest niezgodne (postanowienie SN z 11 stycznia
2008 r., I BU 9/07, LEX 448199; wyrok SN z 13 grudnia 2005 r., II BP 3/05, OSNP
2006/21–22/323).
4) O ile w skardze wystarczające jest uprawdopodobnienie wyrządzenia szkody spowodowanej
przez wydanie orzeczenia, którego skarga dotyczy, o tyle konieczne jest
wykazanie, że wzruszenie zaskarżonego orzeczenia w drodze innych środków prawnych
nie było i nie jest możliwe. Oznacza to obowiązek przeprowadzenia prawniczej
analizy przepisów dotyczących środków prawnych, których zastosowanie jest niedopuszczalne
lub które z innych przyczyn nie mogły odnieść skutku (postanowienie
SN z 24 lipca 2008 r., I CNP 50/08, LEX 442/513).
5) Stosownie do art. 871 k.p.c. skarga o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego
orzeczenia powinna być sporządzona i wniesiona przez jeden z podmiotów
wymienionych w tym przepisie, posiadający wymaganą zdolność postulacyjną.
3. Etapy badania skargi o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia
1) Pierwszy etap badania skargi dotyczy zachowania przez skarżącego wymagań formalnych
(właściwych dla pisma procesowego) i fiskalnych oraz sporządzenia jej przez
jeden z podmiotów określonych w art. 871 k.p.c. Tę kontrolę przeprowadza sąd, do
którego wniesiono skargę, a więc sąd pierwszej lub drugiej instancji. Przewodniczący
w tym sądzie wzywa stronę do usunięcia braków formalnych określonych w art. 4245
par. 2 k.p.c. (art. 4242 par. 2 k.p.c.). Po uchyleniu art. 1302 par. 3 k.p.c. należy uznać,
że przewodniczący na podstawie art. 130 par. 1 k.p.c. wzywa stronę również do uiszczenia
stosownej opłaty sądowej.
2) Sąd, do którego wniesiono skargę (sąd pierwszej lub drugiej instancji), odrzuca skargę
nieopłaconą, wniesioną z naruszeniem art. 871 k.p.c., oraz skargę, której braków
określonych w art. 4245 par. 2 k.p.c. strona nie usunęła w terminie. Zgodnie z art. 4248
par. 1 i 2 k.p.c., odrzucenie skargi z pozostałych przyczyn jest wyłączną domeną Sądu
Najwyższego (postanowienia SN z 20 czerwca 2006 r., II BPZ 1/06, OSNP 07/11–
12/161; z 17 czerwca 2005 r., III CZ 49/05, OSNC 05/10/180).
3) Kolejny etap badania skargi odbywa się przed Sądem Najwyższym i obejmuje następujące
kwestie:
– dopuszczalności skargi z innych przyczyn niż wymienione w art. 4245 k.p.c.,
– zachowania terminu do jej wniesienia,
– spełnienia wymagań określonych w art. 4245 par. 1 k.p.c.,
– okoliczności, czy zmiana zaskarżonego orzeczenia w drodze innych środków była
lub jest możliwa,
– okoliczności, czy zachodzi wyjątek określony w art. 4241 par. 2 k.p.c.
Zgodnie z art. 4248 k.p.c., Sąd Najwyższy odrzuca na posiedzeniu niejawnym skargę,
jeżeli ulegała ona odrzuceniu przez sąd niższej instancji, skargę wniesioną po upływie
terminu, skargę niespełniającą wymagań określonych w art. 4245 par. 1 k.p.c.,
jak również skargę z innych przyczyn niedopuszczalną. Skarga podlega także odrzuceniu,
jeżeli zmiana zaskarżonego orzeczenia w drodze innych środków prawnych
była lub jest możliwa albo jeżeli nie zachodzi wyjątek, o którym mowa w art. 4241
par. 2 k.p.c. Do odrzucenia skargi z powodu braku jednego z elementów określonych
w art. 4245 par. 1 k.p.c. dochodzi bez wezwania strony o ich usunięcie.
Manowska M.: Wybrane zagadnienia z zakresu procedury cywilnej 131
4) Kolejny etap badania skargi obejmuje kontrolę przesłanek przyjęcia jej do rozpoznania.
W myśl art. 4249 k.p.c. Sąd Najwyższy odmawia przyjęcia skargi do rozpoznania,
jeżeli jest oczywiście bezzasadna. Jak wyjaśnił SN, oczywista bezzasadność oznacza,
że wykazane podstawy wniesienia skargi już przy pierwszej ich ocenie wskazują
na faktyczny brak możliwości ich uwzględnienia. W takiej sytuacji Sąd Najwyższy
może już na wstępie stwierdzić, że przywołane podstawy skargi (w postaci naruszenia
prawa materialnego bądź procesowego) albo nie miały miejsca, albo też nie mogły
mieć wpływu na kształt orzeczenia, które w wyniku tego jest zgodne z prawem.
Ocena taka powinna nasuwać się sama prima facie bez konieczności szczegółowego
badania sprawy czy też przeprowadzania złożonych badań sprawy (postanowienie
SN z 14 kwietnia 2008 r., II BP 1/08, LEX).
5) Ostatni etap badania skargi obejmuje jej merytoryczne rozpoznanie. Zgodnie
z art. 42410 k.p.c., Sąd Najwyższy rozpoznaje skargę w granicach zaskarżenia oraz
w granicach podstaw. Skarga podlega rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym, chyba
że ważne względy przemawiają za wyznaczeniem rozprawy. W braku podstaw do
uwzględnienia skargi Sąd Najwyższy ją oddala. W przypadku uwzględnienia skargi
zasadą jest wydanie przez Sąd Najwyższy orzeczenia stwierdzającego, że orzeczenie
jest w zaskarżonym zakresie niezgodne z prawem (art. 42411 par. 1 i 2 k.p.c.). Wynika
to z faktu, że uwzględnienie skargi nie prowadzi do zmiany bądź uchylenia zaskarżonego
orzeczenia, a jedynie umożliwia stronie wystąpienie przeciwko Skarbowi
Państwa z żądaniem naprawienia szkody (art. 4171 par. 2 k.c.). Wyjątek stanowi sytuacja,
gdy w chwili orzekania sprawa ze względu na osobę nie podlegała orzecznictwu
sądów polskich albo w sprawie droga sądowa była niedopuszczalna. Wówczas
Sąd Najwyższy – stwierdzając niezgodność orzeczenia z prawem – uchyla zaskarżone
orzeczenie oraz orzeczenie sądu pierwszej instancji i odrzuca pozew albo umarza
postępowanie.
XXIII
Zasady rozliczania kosztów procesu
1. Zasada odpowiedzialności za wynik procesu
1) Zasada odpowiedzialności za wynik procesu, wyrażona w art. 98 k.p.c., oznacza, że
strona, która przegrała sprawę, jest obowiązana zwrócić przeciwnikowi poniesione
przez niego koszty procesu.
2) Co do zasady przegrywającym jest powód, którego żądanie nie zostało uwzględnione,
lub pozwany, którego obrona okazała się nieskuteczna, bez względu na to, czy
strona uległa co do istoty czy też formalnie.
3) Za stronę przegrywającą sprawę uważa się także pozwanego, który w toku procesu
spełnił dochodzone od niego świadczenie, czym zaspokoił roszczenie powoda wymagalne
w chwili wytoczenia powództwa (postanowienie SN z 6 listopada 1984 r.,
IV CZ 196/84, LEX 8642).
4) Cofnięcie pozwu czy środka zaskarżenia jest traktowane jako przegranie sprawy,
z wyjątkiem sytuacji, gdy cofnięcie jest wywołane zaspokojeniem roszczenia (postanowienia
SN z 8 lutego 2001 r., II UKN 14/01, OSNP 02/20/504; z 9 czerwca 2000 r.,
II PKN 97/00, OSNP 02/1/4; z 14 maja 1966 r., I PZ 30/66, LEX 5988; z 27 sierpnia
1962 r., II CZ 103/62, OSNC 63/7–8/171; uzasadnienie wyroku SN z 21 lutego 2002 r.,
I PKN 932/00, OSNP 04/4/63).
5) Wygrywającemu sprawę należy się także zwrot kosztów postępowania incydentalnego,
chociażby w tym postępowaniu uległ on przeciwnikowi. O zwrocie kosztów
procesu decyduje ostateczny wynik sprawy (postanowienie SN z 7 listopada 1966 r.,
I PZ 66/66, NP. 68/10/1550).
6) W przypadku częściowego cofnięcia pozwu nie rozlicza się kosztów odrębnie w zakresie
cofniętego powództwa i odrębnie względem żądań rozpoznanych merytorycznie
(wyrok z 21 lutego 2002 r., I PKN 932/00, OSNP 04/4/63).
7) W sytuacji gdy współuczestników procesu reprezentuje jeden pełnomocnik, mimo
że wystawiono odrębne pełnomocnictwa, należy mu się jedno wynagrodzenie.
W przypadku jednak, gdy między mocodawcami zachodzi współuczestnictwo formalne
bądź materialne oparte wyłącznie na tej samej podstawie faktycznej i prawnej
wysokość wynagrodzenia powinna być ustalona od zsumowanej wartości dochodzonych
roszczeń. Podobną regułę należy stosować w wypadku, gdy rozpoznaniu
Manowska M.: Wybrane zagadnienia z zakresu procedury cywilnej 133
podlega powództwo główne i wzajemne. O wysokości wynagrodzenia pełnomocnika
decyduje bowiem „wartość” sprawy (postanowienia SN z 12 lipca 1980 r., II CZ
79/80, OSNC 81/2–3/37; z 25 lipca 1953 r., II C 609/53, OSN 54/3/61, uchwała 7 sędziów
SN z 20 grudnia 1963 r., III PO 17/63, OSNCP 64/6/107).
8) We wniosku o przyznanie kosztów wynagrodzenia pomocy prawnej udzielonej
z urzędu obligatoryjnie należy złożyć oświadczenie, że koszty te nie zostały pokryte
przez osoby reprezentowane w całości ani w części (postanowienie SN z 14 października
1998 r., II CKN 687/98, OSNC 99/3/63). Nie stanowi jednak udzielenia
takiej pomocy sytuacja, gdy czynności profesjonalnego pełnomocnika są sprzeczne
z zasadami profesjonalizmu (postanowienie SN z 12 lutego 1999 r., II CKN 341/98,
OSNC 99/6/123). W aktualnym stanie prawnym sąd, zgodnie z art. 109 par. 2 k.p.c.,
przy ustalaniu wysokości kosztów poniesionych przez stronę reprezentowaną przez
pełnomocnika będącego adwokatem, radcą prawnym lub rzecznikiem patentowym,
bierze pod uwagę niezbędny nakład pracy pełnomocnika oraz czynności podjęte
przez niego w sprawie, a także charakter sprawy i wkład pełnomocnika w przyczynienie
się do jej wyjaśnienia i rozstrzygnięcia.
9) Zgodnie z art. 105 par. 1 i 2 k.p.c., współuczestnicy sporu zwracają koszty procesu
w częściach równych. Sąd może nakazać zwrot kosztów odpowiednio do udziału każdego
ze współuczestników w sprawie, jeżeli pod tym względem zachodzą znaczne
różnice. Na współuczestników sporu odpowiadających solidarnie co do istoty sprawy
sąd włoży solidarny obowiązek zwrotu kosztów. Za koszty wynikłe z czynności
procesowych, podjętych przez poszczególnych współuczestników wyłącznie we własnym
interesie, inni współuczestnicy nie odpowiadają.
10) Zasada określona w art. 105 par. 2 k.p.c. dotyczy tylko pozwanych (gdyż tylko oni
mogą dopowiadać solidarnie co do istoty) i stosuje się ją odpowiednio również
w przypadku odpowiedzialności in solidum (uchwała SN z 7 kwietnia 1975 r., III
CZP 6/75, OSNCP 76/2/27).
11) Zasada określona w art. 105 par. 1 k.p.c. ma zastosowanie wyłącznie w przypadku
przegrywających współuczestników, niezależnie od tego, czy występują oni po stronie
pozwanej czy powodowej. W wypadku wygrania procesu przez współuczestników
procesowych należy stosować ogólne zasady, a więc zwykle dochodzi do zwrotu
kosztów w częściach równych, w częściach wskazanych przez samych współuczestników
bądź bezudziałowo, np. w przypadku małżonków po stronie powodowej (orzeczenie
SN z 18 grudnia 1950 r., C 181/50, NP. 51/11/s. 46).
2. Zasada kompensaty
1) Uzupełniająca zasada kompensaty wymieniona w art. 100 k.p.c. znajduje zastosowanie
w wypadku częściowego uwzględnienia żądań. Możliwe jest wówczas dokonanie:
a) wzajemnego zniesienia kosztów procesu, co oznacza, że każda ze stron pozostaje
przy swoich kosztach poniesionych w związku ze swoim udziałem w sprawie,
b) stosunkowego rozdzielenia kosztów, które polega na wyważonym rozłożeniu
kosztów między stronami, odpowiednio do wysokości, w jakiej zostały poniesione,
oraz stosownie do wyniku sprawy, to jest stopnia uwzględnienia i nieuwzględnienia
żądań,
134 Materiały szkoleniowe OIRP Warszawa
c) obciążenia tylko jednej strony całością kosztów, gdy przeciwnik uległ tylko co
do nieznacznej części swego żądania albo gdy określenie należnej mu sumy zależało
od wzajemnego rachunku albo oceny sądu.
2) O zastosowaniu metody a) lub b) powinny decydować zasady słuszności, które sprzeciwiają
się zastosowaniu metody a) w wypadkach istnienia znacznej różnicy kosztów
poniesionych przez każdą ze stron oraz różnicy w kosztach, jaką każda ze stron powinna
ponieść wskutek określonego wyniku procesu (postanowienia SN z 28 lutego
1985 r., II CZ 21/85 – niepubl.; z 10 maja 1985 r., II CZ 56/86, LEX 8716; z 16 sierpnia
1966 r., I CR 81/66, LEX 6023; z 31 stycznia 1991 r., II CZ 255/90, OSP 91/11–12/1530;
wyrok z 21 lutego 2002 r., I PKN 932/00, OSNP 04/4/63; uchwała SN z 27 listopada
1967 r., III CZP 114/67, OSNCP 68/6/95).
3) Zastosowanie metody c) polega na zwróceniu tylko należnych kosztów procesu,
a więc wyliczonych od wygranej części powództwa (np. 98%), bez potrącenia kosztów
należnych stronie przeciwnej (wyrok SN z 23 października 1969 r., I CR 186/69,
LEX 6593; postanowienie SN z 10 marca 1972 r., II CZ 6/72, GsiP 72/11; uchwała 7
sędziów SN z 27 listopada 1967 r., III CZP 114/66, OSNC 68/6/95).
4) Zasadę kompensaty wyrażają również art. 104 k.p.c. i art. 1041 k.p.c. dotyczące ugody
sądowej oraz ugody zawartej przed mediatorem na skutek skierowania sądu.
3. Zasada słuszności
1) Zasada słuszności została uregulowana w art. 102 k.p.c. Zgodnie z nim, w przypadkach
szczególnie uzasadnionych sąd może zasądzić od strony przegrywającej tylko
część kosztów albo nie obciążać jej w ogóle kosztami.
2) Na podstawie art. 102 k.p.c. sąd może tylko nie zasądzić od strony przegrywającej
całości lub części kosztów, nie może natomiast zasądzić na jej rzecz kosztów od
strony wygrywającej (postanowienie SN z 30 sierpnia 1979 r., II CZ 86/79, OSNCP
80/3/55).
3) W art. 102 k.p.c. chodzi nie tylko o okoliczności związane z samym przebiegiem procesu,
lecz także o okoliczności „zewnętrzne”, a więc np. stan majątkowy czy sytuację
życiową stron.
4) W orzecznictwie SN do szczególnie uzasadnionych przypadków zaliczono np.:
– sprawy dotyczące stosunku prawnego, który może zostać ukształtowany tylko
mocą wyroku sądu, choćby strony były całkowicie zgodne (uchwały SN z 25 marca
1970 r., II CZ 14/07, OSNCP 70/11/211; z 11 września 1973 r., I CZ 122/73,
OSNCP 74/5/98; postanowienie SN z 15 marca 1982 r., I CZ 30/82, LEX 8403),
– niesłuszne lub oczywiście niewłaściwe postępowanie wywołujące koszty (uchwała
SN z 5 sierpnia 1981 r., II CZ 98/81, OSNCP 82/2–3/36),
– oddalenie powództwa na podstawie art. 5 k.c. albo z powodu prekluzji (postanowienia
SN z 13 października 1973 r., II PZ 49/73, GS 74/7; z 27 kwietnia 1971 r.,
I PZ 17/71, OSNCP 71/12/222; wyrok SN z 20 grudnia 1979 r., II PR 78/79,
OSPiKA 80/11/196),
– precedensowy charakter sprawy (postanowienie SN z 29 sierpnia 1973 r., I PR
188/73, PUG 73/12/s. 413),
– rozstrzygnięcie sporu wyłącznie na podstawie okoliczności uwzględnionej
przez sąd z urzędu (postanowienie SN z 3 maja 1966 r., II PR 115/66, OSPiKA
67/1/8),
Manowska M.: Wybrane zagadnienia z zakresu procedury cywilnej 135
– brak zawiłości sprawy i nakładu pracy pełnomocnika (wyrok SN z 21 maja 1999 r.,
I PKN 59/99, OSNP 00/15/580).
4. Zasada zawinienia
1) Zasada zawinienia została uregulowana w art. 101 k.p.c. Jej zastosowanie wymaga
spełnienia dwóch przesłanek kumulatywnie:
– musi być zgodnie z doświadczeniem życiowym wysnuty wniosek, że strona powodowa
uzyskałaby zaspokojenie roszczenia bez wytaczania powództwa (orzeczenia
SN z 25 maja 1936 r., III C 842/35, Zb. Urz. 1937, poz. 38; z 18 kwietnia
1961 r., 4 CZ 23/61, OSPiKA 1962/5/121),
– uznanie powództwa musi nastąpić przy pierwszej czynności procesowej.
2) Sporne jest, czy do zastosowania art. 101 k.p.c. wystarczające jest uznanie żądań pozwu
bez konieczności jednoczesnego spełnienia lub zaofiarowania żądanego świadczenia
(orzeczenia SN z 4 maja 1957 r., 4 CZ 99/57, RPEiS 58/1/s. 314; z 16 sierpnia
1935 r., C I 276/34, Zb. Urz. 36, poz. 121).
3) Artykuł 101 k.p.c. nie ma zastosowania w tych wypadkach, gdy osiągnięcie skutku
prawnego nie może nastąpić w inny sposób, jak tylko przez wytoczenie powództwa.
4) Artykuł 103 k.p.c. wskazuje jako element winy niesumienność lub oczywiście niewłaściwe
postępowanie. Chodzi przy tym wyłącznie o postępowanie w procesie, a nie
poza nim (wyrok SN z 25 sierpnia 1967 r., II PR 53/67, OSPiKA 68/6/120; postanowienie
SN z 27 lipca 1971 r., II PZ 29/71, GsiP 71/24).
5) W art. 110 k.p.c. sąd może zasądzić od świadka, biegłego pełnomocnika lub przedstawiciela
ustawowego zwrot kosztów wywołanych ich rażącą winą. Zastosowanie
tego przepisu wymaga stwierdzenia przez sąd rażącej winy i musi nastąpić po wysłuchaniu
świadka, pełnomocnika, przedstawiciela ustawowego. Rozstrzygnięcie na
podstawie art. 110 k.p.c. nie musi być dokonane dopiero w orzeczeniu kończącym
sprawę w instancji.
5. Sposoby rozliczenia kosztów sądowych
1) Koszty sądowe podlegają rozliczeniu na zasadach określonych w art. 113 ustawy
o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (dalej „u.k.s.c.”). Przepis ten dotyczy
wyłącznie kosztów należnych Skarbowi Państwa i nieuiszczonych przez strony
w momencie wydania wyroku. Koszty pokryte przez strony podlegają rozliczeniu
na zasadach określonych w art. 98 i następnych k.p.c.
2) Artykuł 113 ust. 1 u.k.s.c. stanowi, że kosztami sądowymi, których strona nie miała
obowiązku uiścić lub których nie miał obowiązku uiścić kurator albo prokurator,
sąd w orzeczeniu kończącym sprawę w instancji obciąży przeciwnika, jeżeli istnieją
do tego podstawy przy odpowiednim zastosowaniu zasad obowiązujących przy
zwrocie kosztów procesu. W sytuacji gdy proces wygrał powód w całości zwolniony
od kosztów sądowych, koszty te sąd powinien pobrać w całości od pozwanego. Jeśli
powód częściowo pokrył koszty sądowe, należy je w tej części zasądzić od pozwanego
na rzecz powoda.
3) Według art. 113 ust. 2 u.k.s.c., koszty nieobciążające przeciwnika sąd w orzeczeniu
kończącym sprawę w instancji nakazuje ściągnąć z roszczenia zasądzonego na
rzecz:
– strony, której czynność spowodowała ich powstanie,
– strony zastąpionej przez kuratora,
136 Materiały szkoleniowe OIRP Warszawa
– osoby, na rzecz której prokurator wytoczył powództwo lub zgłosił wniosek
o wszczęcie
postępowania.
Przepis powyższy znajdzie zastosowanie w dwóch sytuacjach:
a) jeśli powód wygrał proces częściowo, a był zwolniony od kosztów sądowych w całości
– sąd powinien pobrać, w zależności od stosunku wygrana – przegrana na
rzecz Skarbu Państwa od pozwanego przypadającą na niego część, a część należną
od powoda nakazać ściągnąć z zasądzonego na jego rzecz roszczenia,
b) jeśli powód przegrał częściowo, a poniósł część kosztów, to co do kosztów nieuiszczonych
rozstrzygnięcie powinno zapaść jak w pkt. a), a co do kosztów pozostałych,
to sąd powinien je stosownie do wyniku postępowania wzajemnie znieść
albo stosunkowo rozdzielić między stronami.
4) Według art. 113 u.k.s.c. ust. 4 w wypadkach szczególnie uzasadnionych sąd może
odstąpić od przewidzianego w ustępie obciążania kosztami. Wówczas w sytuacji
przedstawionej w pkt. a) i b) sąd nie obciąża powoda obowiązkiem zwrotu kosztów
sądowych. Nie stosuje się tej formuły, gdy ta strona, która była zwolniona od kosztów
sądowych, przegrała proces w całości, bo nie ma podstaw do obciążenia nimi
przeciwnika, który wygrał, a na rzecz powoda nie zasądzono żadnej części roszczenia,
więc nie ma podstaw do ściągnięcia kosztów sądowych.
6. Koszty postępowania nieprocesowego
1) Zasadą postępowania nieprocesowego jest, że każdy uczestnik ponosi koszty związane
ze swym udziałem w sprawie (art. 520 par. 1 k.p.c.). Z wyjątkami wskazanymi
w art. 520 par. 2 i 3 k.p.c. koszty te nie podlegają wzajemnemu rozliczeniu ani zwrotowi.
2) Zgodnie z art. 520 par. 2 k.p.c., jeżeli uczestnicy są w różnym stopniu zainteresowani
w wyniku postępowania lub ich interesy są sprzeczne, sąd może stosunkowo
rozdzielić obowiązek zwrotu kosztów lub włożyć go na jednego z uczestników w całości.
To samo dotyczy zwrotu kosztów postępowania wyłożonych przez uczestników.
Przepis ten znajduje zastosowanie np. w sprawie o zniesienie współwłasności,
gdy między udziałami współwłaścicieli zachodzą istotne dysproporcje. O sprzeczności
interesów natomiast decyduje stanowisko zajmowane w toku postępowania
przez uczestników.
3) Według art. 520 par. 3 k.p.c., jeżeli interesy uczestników są sprzeczne, sąd może włożyć
na uczestnika, którego wnioski zostały oddalone lub odrzucone, obowiązek zwrotu
kosztów postępowania poniesionych przez innego uczestnika. Powyższy przepis
stosuje się odpowiednio, jeżeli uczestnik postępował niesumiennie lub oczywiście
niewłaściwie. Różnica między par. 2 i 3 art. 520 k.p.c. polega na tym, że:
– w sytuacji opisanej w par. 2 przy sprzeczności interesów sąd może obciążyć całością
kosztów również tego uczestnika, którego wnioski zostały uwzględnione;
przepis ten nie daje podstaw do zasądzenia zwrotu kosztów od jednego uczestnika
na rzecz drugiego,
– w sytuacji opisanej w par. 3 sąd może zasądzić zwrot kosztów od tego uczestnika,
którego wnioski zostały oddalone.